1-Qashqadaryo 2-Toshkent 1
Korxonalar va aholining o'z vositalari
Download 34.96 Kb.
|
MMT-96k-2 Teshabayev O. Statistika Joriy.doc
- Bu sahifa navigatsiya:
- Korxonalar va aholining oz vositalari Qabul qilingan mablaglar
- 6. Миллий ҳисоблар тизими ва тўлов баланси орасидаги боғланиш. Юқорида тўпланган статистик кўрсаткичларни статистик усуллар ёрдамида статистик таҳлил
- Ishlab chiqarish schyoti
6. Миллий ҳисоблар тизими ва тўлов баланси орасидаги боғланиш. Юқорида тўпланган статистик кўрсаткичларни статистик усуллар ёрдамида статистик таҳлил қилинг Bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi milliy hisobchilik yangi konseptual makroiqtisodiy modelni – Milliy hisoblar tizimi (MHT) metodologiyasini o‘zlashtirish boshlandi; Milliy hisoblar tizimi (MXT)da schyotlar muhim o‘rin tutadi. Ular rezident institutsion birliklar o‘rtasida bo‘ladigan o‘zaro iqtisodiy operatsiyalarni qayd etish uchun ishlatiladi. Qayd etilayotgan operatsiyalar rezident va norezident institutsion birliklar o‘rtasida bo‘layotgan iqtisodiy operatsiyalarni ham qamrab oladi. Schyotdagi yozuvlar sistemada qabul qilingan tarmoq, sektor(quyi sektor) va boshqa klassifikatsiyalar bo‘yicha (har bir iqtisodiy operatsiya bo‘yicha emas) operatsiyalar guruhlari (yalpi ishlab chiqarish, iste’mol, eksport va h.k.) bo‘yicha umumlashgan holda yozib boriladi. Ayrim yozuvlar ikki iqtisodiy birlik o‘rtasidagi operatsiyalar natijalari bo‘lmay, tabiiy ofat yoki inflyatsion jarayonlar oqibatida aktivlarning o‘zgarishi natijalarini ifodalaydi. Bundan tashqari, bir qancha ko‘rsatkichlar iqtisodiy jarayonlarni tahlil qilish, umumlashtirish va analitik hisoblash asosida topilib, schyotlarda yoziladi. Masalan: qo‘shilgan qiymat, jamg‘arma, birlamchi daromad ko‘rsatkichlari balans metodi bo‘yicha ja’mi resurslar va ularning ishlatilishi o‘rtasidagi farq sifatida hisoblab topiladi. MXTda eng muhim ko‘rsatkichlar agregatlar deb yuritiladi. Bunga misol sifatida Yalpi ichki mahsulot, Yalpi milliy daromad, Milliy boylik ko‘rsatkichlarini keltirish mumkin. Schyotlarning yozilish shakli buxgalteriya schyotlariga o‘xshash. Ular T- ko‘rinishda bo‘lib, uning bir tomonida resurslarni, ikkinchi tomonida ularning ishlatilishini ifodalovchi ko‘rsatkichlar yozib boriladi. Schyotlarning ikki tomoni har doim balanslashtiriladi. Balanslashtirish 2 xil usul bilan amalga oshiriladi: 1-balans usuli, ya’ni schyotning ishlatilishi tarafiga balanslashtiruvchi ko‘rsatkich yoziladi. Bu ko‘rsatkich keyingi schyotga resurs sifatida o‘tkaziladi. Masalan, ishlab chiqarish schyotida qo‘shilgan qiymat ko‘rsatkichi balanslashtiruvchi ko‘rsatkich sifatida aniqlanadi va keyingi daromadlarning hosil bo‘lishi schyotiga resurs sifatida yozib qo‘yiladi. 2-usul 1-usuldan farq qiladi. Bu usulda schyotlarning resurs va ishlatilishi tarkibida keltirilgan iqtisodiy ko‘rsatkichlarning yig‘indilari bir biriga teng kelishi lozimligi asosida tuzilganligi, o‘z-o‘zidan bu schyotlarni muvozanatlashtiradi. Bunday schyotga misol tariqasida Tovarlar va xizmatlar yig‘ma schyotini keltirish mumkin. Bu schyotning resurslar va ishlatilishi ko‘rsatkichlar tarkibi shunday tanlanganki, ularni to‘g‘ri hisoblab topilganda ikkala tomon o‘zaro muvozanatlashadi. Lekin, amaliyotda ko‘rsatkichlarni aniqlash manbalari turli va ko‘rsatkichlarni hisoblashda ekspert baholash usullari qo‘llanilgani sababli ”resurslar” va “ishlatilishi” ko‘rsatkichlari yig‘indilari bir-biriga har doim ham teng (yoki yaqin) bo‘lavermaydi. Oradagi farq odatda statistik xatolik deb ataladi. Bu xatolikni katta-kichikligiga qarab, hisoblarning qanday darajada aniq bajarilganligini bilish mumkin. Ishlab chiqarish schyoti Bu schyot ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan jarayonlarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar (Yalpi ishlab chiqarish, oraliq ist’emol, qo‘shilgan qiymat)ning hosil bo‘lishini ifodalaydi.
Bu schyotning ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish natijalarini tahlil qilish imkonini beradi. Ishlab chiqarish natijalari birinchi bor yalpi ishlab chiqarish (YaICh)20 ko‘rsatkichi orqali qayd etiladi. Umuman aytganda, bu ko‘rsatkich barcha rezident institutsion birliklar tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar va xizmatlar qiymatlarining yig‘indisidan iborat. Ma’lumki, har bir ishlab chiqaruvchi birlik ishlab chiqarish jarayonida boshqa birliklarning tovar va xizmatlarini ishlatadilar. Yani, har bir ishlab chiqaruvchi birlik yalpi mahsuloti ko‘rsatkichi tarkibida boshqa birliklarning mahsuloti qiymati bor. Ishlab chiqaruvchi birliklar yalpi mahsulotlarini tarmoqlar, sektorlar va mamlakat miqyosida jamlanganda, bu ko‘rsatkichning tarkibida ishlab chiqarish davrida ishlatilgan tovarlar va xizmatlar qiymati borligi sababli, yalpi mahsulot ko‘rsatkichi tarkibida qiymatlar qayta-qayta hisobga olingan bo‘ladi. Shuning uchun, bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishning o‘lchovi bo‘la olmaydi. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishning haqiqiy hajmini hisoblashda foydalanish mumkin bo‘lgan birinchi ko‘rsatkichdir. Yalpi mahsulot ko‘rsatkichi iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari hisoblarida tovar ishlab chiqarilgan davrdagi (sotilgan vaqtidagi emas) bozor baholarida (narhlarda) asosiy baholarda hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, agar iqtisodiy birlikka davlat tomonidan bevosita ishlab chiqarish uchun subsidiya berilgan bo‘lsa, bu qiymat ham yalpi mahsulot tarkibiga qo‘shib hisoblanadi. Masalan: bolalar kiyimi tikadigan fabrika hisobot davrida 100 birlik miqdorda bevosita ishlab chiqarish uchun subsidiya olgan bo‘lsin. Uning ishlab chiqarish xarajatlari: oraliq iste’molga 200, mehnat haqiga 150, bevosita ishlab chiqarish uchun soliqlar 50 birlik bo‘lsin. Bunda fabrikaning asosiy baholardagi yalpi mahsuloti qiymati (YaM) quyidagicha hisoblanadi. YaM=200+150+50+100=500. YaM ko‘rsatkichining ahamiyatini e’tiborga olgan holda, uni iqtisodiyotning turli sektor va tarmoqlarida hisoblash usullari bilan yaqindan tanishib chiqamiz. Iqtisodiyotning turli tarmoq va sektorlarida yalpi ishlab chiqarish (YaICh)ko‘rsatkichini hisoblash metodlari turlicha. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatish va moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, bozor va nobozor ishlab chiqarish sohalarida bu ko‘rsatkichni hisoblash metodlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Quyida iqtisodiyotning turli sektorlarida YaICh ko‘rsatkichini hisoblash usullarini ko‘rib chiqamiz. Nomoliya korxonalari sektoriga kiruvchi tovar ishlab chiqaruvchi korxona va tashkilotlar YaICh ko‘rsatkichi quyidagi formula orqali aniqlanadi: YaICh = Mp + ΔTM bu erda: YaICh - yalpi ishlab chiqarish(yalpi mahsulot); Mp - sotilgan mahsulot va xizmatlar qiymati; ΔTM -tayyor mahsulot zaxirasining va tugallanmagan ishlab chiqarishning o‘zgarishi. Tayyor mahsulot zaxirasining o‘zgarishi quyidagi formula orqali aniqlanadi: ΔTM =ΔTMZ0 +ΔTMZb bu erda: ΔTMZ0 - zaxiradagi mahsulotning davr oxiridagi qiymati; ΔTMZb -zaxiradagi mahsulotning davr boshidagi qiymati. Download 34.96 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||