1. Semantikaning lingvistika va leksikologiyada o’rganilishi

13. Antonimlarning leksik-semantik xususiyatlari va klassifikatsiyasi.
Antonimlar gr.-anti "zid", anoma "nom" demakdir. Zid tushunchalarni ifodalaydigan so'zlar antonimlar deyiladi. Sunday so'zlar ifodalaydigan tushunchalarning mazmuni ikkinchi tushunchaga zid qo'yiladi. Masalan, oz-ko'p, yaxshi-yomon, past-baland, oq-qora, qattiq-yumshoq, kun-tun kabi.
Antonimlar uch xil bo'ladi; l)leksik antonimlar; 2) leksik-frazeologik antonimlar, 3) frazeologik antonimlar.
Leksik antonimlar zid ma'noli so'zlardan tashkil topadi: yaxshi-yomon, mard-nomard, do'st-dushman, erta-kech, vafo-jafo. Misollar:
Yaxshi yetar murodga, yomon qolar uyatga. (Maqol)
Do'stga zor, dushmanga xor.
Nomardga muhtoj aylama. (F.Y.)
Har kimki vafo qilsa vafo topqusidur,
Har kimki jafo qilsa jafo topqusidur. (Bobur)
Leksik-frazeologik antonimlar; zid ma'noli so'z va iboralardir: xafalandi - bo'yi ko'kka yetdi; sevindi - dili siyoh bo'ldi, ilonning yog'ini yalagan, ishondi - hafsalasi pir bo'ldi.
Frazeologik antonimlar qarama-qarshi ma'noli iboralardir. Ko'ngli qora - ko'ngli yumshoq, oyoqdan qolmoq - oyoqqa turmoq, qo'li ochiq - burganing ko'zini ko'rgan, ko'ngil ko'tarmoq - ta'bini xira qimoq.
Antonimlar bir xil o'zakli va turli o'zakli so'zlardan tashkil topishi mumkin; xabardor-bexabar, ishli-ishsiz, to'g'ri-noto'g'ri, aqlli-beaql, tanish- notanish va boshqalar. Antonimlardan badiiy asarlarda stilistik vazifa sifatida fovdalaniladi.
Ingliz tilida antonimlar, ya'ni so'zlar bilan qarama-qarshi ma'no. Qoida tariqasida, maktab yoki institutda tilni o'rganayotganda, e'tibor har doim ham antonimlarga to'lanmaydi. Bu osongina tushuntiriladi, chunki maktabda rus tilini o'rganadigan va "antonim" so'zining ta'rifini bilish mustaqil ravishda bunday juft so'zlarni mustaqil ravishda topish mumkin.Biroq, bizning fikrimizcha, eng mashhur va tez-tez ishlatiladigan antonimlar alohida guruhga ajratilishi mumkin .


14. Sinonimlarning leksik-semantik xususiyatlari va ularning klassifikatsiyasi
Til birliklarining bir xil ma’noga ko‘ra birikmasi sinonimiya deyiladi. Birinchidan, sinonimiya ikki yoki undan ortiq til birliklarining semantik aloqasi asosida tug`iladi. Ushbu yondashuvda ishtirok etadigan birliklar sonini cheklab bo'lmaydi. Ikkinchidan, bu lisoniy birliklar o‘z ichida muntazam tizim hosil qiladi. Ana shu xususiyatlarni hisobga olgan holda sinonimik munosabatlarni tashkil etuvchi til birliklari bir-biriga sinonim deyiladi.
Sinonimlar birgalikda sinonimlar qatori deb yuritiladi. Sinonimiya leksik va grammatik birliklarda ham mavjud. Shunga ko'ra, sinonimlarning ikki turi mavjud: Lug‘aviy birikmalar ma’no jihatidan ekvivalentlar bilan bir xil ma’noga ega, deb tushunmaslik kerak.
Har bir sinonim ma'lum bir qator sinonimlar uchun umumiy semantik yadrodan tashqari, ma'lum bir semantik jihatga, uslubiy ma'noga, matn xususiyatlariga bog'liq (u bir yoki bir nechta xususiyatlar bilan farqlanadi). Agar leksik birliklar har jihatdan teng bo‘lsa, ular bir-biridan farq qilmasa, leksik dublet hisoblanishi mumkin. Leksik dubllar juda kam uchraydi. Bu ikkinchisining aynan nusxasi bo‘lgani uchun bu leksik dubllardan biri ortiqcha bo‘lib, natijada ulardan biri til o‘zagida yashamaydi. Sinonimlar - bu nutqning bir qismiga tegishli bo'lgan, ma'nosi yaqin va hech bo'lmaganda ba'zi kontekstlarda o'zaro almashinadigan so'zlar. Ular yaqinlik yoki ekvivalentlik semantik munosabatlari bilan tavsiflanadi.
Semantik oʻxshashlikning eng yuqori darajasi denotativ maʼnolar oʻxshash, lekin konnotativ (maʼlum - taniqli) yoki pragmatik maʼnolari farqlanganda kuzatiladi. Shuning uchun leksik dubletlarni o‘tkinchi hodisa sifatida ko‘rish mumkin. Leksik sinonimiyaga asosan uch nuqtai nazardan yondashiladi: semantik ravshanlik nuqtai nazaridan, uslubiy baholash nuqtai nazaridan va matnga moslashish belgisi nuqtai nazaridan. Bu yondashuv bir-biridan istisno qilmaydi, lekin bir xil hodisa turli tomonlardan baholanadi. Chunki sinonimlar to‘plamini tashkil etuvchi birliklar bir vaqtning o‘zida uch-ikki jihati, hatto bir jihati bo‘yicha ham farqlanishi mumkin.