1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

SUV HAVZALARINING SANITARIYA-MUHOFAZA ZONALARI 
Davlat standarti (27-61-84) talabiga asosan suv manbalari va bosh suv 
olish inshootlari atrofida sanitariya-muhofaza zonalarini to’g’ri tashkil qilish 
katta ahamiyatga ega. Unda suv olish joyi, vodoprovod inshootlariga 
ulanadigan joy ma’lum qoidaga amal qilingan holda muhofaza qilinishi shart. 
Bu muhofaza zonalari Sog’liqni saqlash vazirliklari tomonidan tasdiqlanadi. 
Sanitariya-himoya zonasi — bu xo’jalik-ichimlik suv havzalarini, suv 
qabul qilib olish inshootlarini ma’lum ajratilgan masofa va territoriyalarda 
himoya qilishdir. Sanitariya-himoya zonasini tashkil qilish, ya’ni ma’lum 
ajratilgan territoriyada qattiq tartib o’rnatilishi, bu ayniqsa ochiq suv
havzalari uchun va yer osti suvla- 

---

137 
rining ifloslanishining oldini olish uchun 
mo’ljallangandir. 
Bunday 
zonalar 
vodoprovod bosh inshootlarini ham o’z 
ichiga oladi. Ular suv manbalarini tasodifiy 
yoki ataylab zararlanti-rilishi oldini olishga 
imkon bsradi. Aholi sog’lig’ini saqlashni 
ko’zda tutib, 1937 yili sobiq SSSR Xalq 
komis-sarlar Soveti va Markaziy Ijroiya 
komiteti tomonidan aholini «Vodop-rovod 
va suv bilan ta’minlash manba-larini 
sanitariya 
jihatidan 
himoyalash» 
to’g’risvda maxsus qaror qabul qilingan. 
SHu qaror asosida juda ko’p ko’rsatma 
hujjatlar chiqarildi, bu hujjatlarda 
sanitariya-himoya zonasini kengaytirish, 
himoya zonasida ish rejimini tashkil qilish 
va boshqalar ko’zda tutilgan. 1982 yilda 
sobiq SSSR Davlat Bosh sani-tariya vrachi 
tomonidan yana bir nizom tasdiqlandi. 
Bunda aholini xo’jalik-ichimlik suv bilan 
ta’minlash, suv manbalari atrofidagi 
sanitariya-himoya
6-r a s m. Artezian kudukning 
muxofaza chegarasi. 
1 – statik satx; 2 – dinamik satx; V – 
mintaka sanitariya-ximoya zonasi. 
zonalarini loyihalashva undan foydalanish to’g’risida qaror qabul qilindi (26-
40-82). 
SHu hujjatlar asosida sanitariya-himoya zonalarini suv manbalari va 
vodoprovod inshootlari uchun uyushtirilganda uch zona — mintaqa ko’zda 
tutiladi. 
Birinchi mintaqa kat’iy tartibli zona bo’lib, bunda suv olish joyi, 
vodoprovod bosh inshootlari turli ifloslanishlardan himoya qilinadi. Birinchi 

---

138 
mintaqa territoriyasi yuza suv havzasini, suv olish inshootini, daryo yoki 
kanal qirg’oqlari va shu qirg’oqlarga tutashgan maydonlarni o’z ichiga oladi. 
Daryo yoki kanalning suv olish joyida vodoprovodning bosh inshootlari 
joylashtiriladi. Birinchi mintaqa suv olish joyidan ikkinchi qarama-qarshi 
qirg’og’igacha bo’lgan masofa suv to’la yoki yarim bo’lishidan qat’i nazar 
100 metrni tashkil qilishi lozim. Suv havzasidagi suvning bir qismi uning 
oqish-oqmasligidan qat’i-nazar birinchi mintaqaga kiritiladi. 
Yer osti suv manbalari uchun eng kichik suv maydonining himoya 
zonasi — deprsssiv chuqurlik maydoni hisobga olinadi. CHunki yer osti 
suvlari shu depressiv chuqurlik atrofida ifloslanadi. Bosimsiz yer osti suvlari 
uchun himoya zonasi maydonining radiusi 50 metr, bosimli yer osti suvlari 
uchun 30 metrga teng (6-rasm). 
Birinchi mintaqa territoriyalariga qo’yiladigan talab quyidagicha: 
1. Birinchi mintaqaga qarashli territoriyalar har tomondan devorlar bilan 
o’raladi. 
2. Uning territoriyasi ichki ishlar bo’limi xodimlari tomonidan 
qo’riqlanadi, maxsus hujjatsiz hech kim u yerga qo’yilmaydi. 
3. Birinchi mintaqa territoriyasida vodoprovod inshootlariga aloqasi 
bo’lmagan qurilishlarga ruxsat etilmaydi. 
4. Hojatxonalar temir-betondan, yer osti suvlarini ifloslan-tirmaydigan 
qilib quriladi. 
5. Maydonni doim toza tutish, obodonlashtirish, yo’llarga asfal’t 
yotqizish, chiqindilarni o’z vaqtida olib ketish va boshqa tadbir-choralar 
ko’zda tutiladi. 
6. Birinchi mintaqadagi suvlarda baliq tutish, cho’milish, qayiqda 
uchish, suv bo’ylarida mol boqish, ekinlarga zaharli ximikatlar sepishga 
ruxsat etilmaydi. 
II va III mintaqalar cheklash va kuzatish maydonlarini, yer osti suv 

---

139 
manbalari va ochiq suv havzalari uchun ajratilgan territoriyalarni o’z ichiga 
oladi. Bu mintaqalarning vazifasi suv havzalarini suv olish joyigacha 
mikroblardan ifloslanishining oldini olish va suv smfatini Davlat standarti 
darajasiga ko’tarishdir. Davlat standarti 27-61-84 bo’yicha «Markazlashgan 
xo’jalik-ichimlik suv bilan ta’minlash qoidasi» da suv havzalarini chegaralash 
va kuzatish mintaqalari chegaralarini aniqlashdan asosiy maqsad suvga 
tushgan mikroblar sonini kamaytirishdir. Bu ko’rsatkich katta ahamiyat kasb 
etib, quyidagi formula bilan ifodalanadi: 
N
t
= N
o
• 10
kt
, 
I
o
— ifloslangan suvdagi baktyeriyalar miqdori; 
N
t
—- ma’lum vaqt o’tgandan so’ng qolgan baktyeriyalar koncentra- 
ciyasi; 
k — baktyeriyalarning o’lish tezligi. 
SHunday suvlar vodoprovod inshootlarida ishlangandan so’ng 28-74-82 
yil Davlat standartining «Ichimlik suv» talabiga javob be- 
rishi kerak. 
CHeklash va kuzatish zonalarida suvni doimo himoya qilish maqsadida 
ayniqsa ifloslantiruvchi ob’yektlarga nisbatan sog’lomlashtirish tadbir-
choralari ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. 
Rossiyaning Yevropa qismida cheklash mintaqasining daryo suvi 
oqimiga qarshi masofasi o’rtacha va katta daryolarda 30—60 km ni 
tashkil qiladi. Kichik daryolar, masalan sekundiga 10 m
3
debitli suvi bo’lgan 
daryolarning sanitariya-himoya zonalari hamma territoriyani o’z ichiga oladi. 
Oqar suvlar uchun birinchi mintaqa suv havzalarining suv olish joyidan 
suvning pastki oqimigacha bo’lgan qismida himoya zonasining uzunligi 250 
metrga teng. Bunda shamol kuchli bo’lgan vaqtda suvning orqaga oqishini 
hisobga olish kerak bo’ladi. 
Oqmaydigaya suv havzalari uchun ikyugdchi sanitariya-himoya zonasi 

---

140 
suv olish joyidan suv sathi bo’ylab 3—5 km masofani o’z ichiga oladi. Bunda 
joyning gidrologik holati hisobga olinadi. 
Ikkinchi mintaqa chegaralari qirg’oq bo’ylab, tekis yerda 500 dan 1000
metrgacha, tog’li joylarda birinchi ko’tarilgan tepalikkacha bo’lgan 
masofani o’z ichiga oladi. III mintaqa yon bag’ri chegaralari suv chegarasidan 
3—5 km maydonni tashkil qiladi. 
II va IIII mintaqadaga sanitariya-himoya qilish zonasida olib boriladigan 
tadbir va choralar aeosan suv bo’ylarida uy-joylar qurilishini kamaytirish, 
korxona chiqindi suvlaridan tozalash, chiqindi-axlatlarni zararsiz holatga 
keltirish, ifloslanishga sabab bo’ladigan ob’yektlar sonini kamaytirish, suv 
havzalaridan kir yuvish, mollarni sug’orishda foydalanmaslikdan iborat. 
Mintaqa territoriyalarida joylashgan korxonalarning texnologik 
jarayonlarini kuzatish chiqindi suvlarning ko’payib ketishi, uning tarkibi 
o’zgarishining oldini olishga yordam byeradi. Korxona suvlarining ochiq suv 
havzalariga tashlanishini nazorat qilish suv havzalarini muhofaza qilish 
qonunlari asosida olib boriladi. Mabodo korxona chiqindi suvlarini texnika va 
iqtisodiy jihatdan tozalash imkoni bo’lmay qolsa, u holda chiqindi suvlar 
ikkinchi mintaqadagi himoya zonasi tashqarisiga chiqarib tashlanadi. Bundan 
ko’zlangan maqsad suv havzalarini ifloslanishdan muhofaza qilishdir. 
YUza suv havzalaridagi suv tarkibini yaxshilash maqsadida oqar suv 
qirg’oqlariga manzarali daraxtlar ekiladi yoki o’tloqlar tashkil qilinadi. 
O’tloqlar, daraxtzorlarning kengliga 100—150 metrdan kam bo’lmasligi 
kerak. 
Daryo suvida kemalar qatnaydigan bo’lsa, ularning harakatini nazorat 
qilish, ularning suvni ifloslantirishiga yo’l qo’ymaslik, xo’jalik suvlarini suv 
havzalariga tashlanishi oldini olish, qolgan oqova suvlarni shahar 
kanalizaciya tarmoqlariga quyish zarur. 
II va III mintaqalarda suv sifati nazoratini yaxshi uyushtirish 
zarur,shunda suv sifati Davlat standarti talabiga javob byeradi. Mabodo 

---

141 
suvning sifati o’zgaradigan bo’lsa, tezlikda suv namunalari tekshirilib, aybdor 
tashkilotlar tartibga chaqiriladi. SHu maqsadda sanitggriya xodimlari II va III 
himoya zonalaridagi suv manbalaridan namunalar olib kimyoviy, 
baktyeriologik jihatdan tekshirishga yuborib turadilar. 
Yer osti suvlarida himoya zonalari tashkil qilishdan maqsad suvlarning 
tabiiy holatini saqlash, ularning kimyoviy tarkibi va baktyerialogik 
ko’rsatkichlari doimo normada bo’lishiga erishishdir. CHunki yer osti suvlari 
ko’pincha tozalanmay to’g’ridan-to’g’ri aholini suvga bo’lgar ehtiyojini 
qondirish uchun truboprovodlar yordamida tarqatiladi. 
SHuning uchun yer osti suv havzalarini ifloslanishdan saqlash, 
foydalanilayotgan artezian quduq suvlarini himoya qilish yuqumli kasalliklar 
tarqalishining oldini oladi. 
Yer osti suvlari darz ketgan qatlamlar va bo’shliqlar orqali grunt 
suvlardan ifloslanishi mumkin. Yer osti suvlari ayniqsa depression 
chuqurliklardan tezroq zararlanadi. 
Ayniqsa, II mintaqada yer osti suvlarini mikroblardan asrash zarur. 
Mikroblar bilan ifloslangan yer osti suvlari suv olinadigan quduqqacha 
tozalanishi kerak. Tozalash birmuncha vaqt talab qiladi. Ikkinchi yer osti 
suvlarini himoyalash zonasi gidrodinamik: hisob-kitoblar bilan aniqlanadi, 
ya’ni ikkinchi zonada yer osti suvlari mikroblardan tozalanishi uchun. 400 
kun, qatlamlararo suvlar uchun 200 kun kerak bo’ladi. 
Yer osti suvlarining III himoya zonasini tashkil qilishda yana 
gidrodinamik hisoblarga asoslaniladi. Agar yer osti suvlari kimyoviy 
moddalar bilan ifloslangan bo’lsa, kimyoviy moddalarning suv oladigan 
joygacha etib borishi ancha qiyin, u suv olinadigan nuqtadan naridan o’tishi 
mumkin. Odatda, chuqur quduqlardan foydalanish muddati 25 yil. 
Zararlangan yer osti suvlari shu davr ichida ham suv olish joyigacha etib 
kelmasligi mumkin. Ammo, suv qiya holatda siljisa, ifloslanish gadrodinamik 

---

142 
hisobdagiga qaraganda tezroq bo’lishi mumkin. Bu yer qatlamining 
g’alvirligiga, yer ostidagi suvning harakat tezligiga bog’liq. SHuning uchun, 
gidrodinamik hisoblar gidroinjenyerlar, sanitariya vrachlari bilan birga olib 
boriladi. 
Yer osti suvlari uchun II va III sanitariya-himoya zonalarini tashkil 
qilishdan maqsad o’sha territoriyalarda foydalanilmayotgan chuqur artezian 
quduqlarini aniqlash, tuproqlarni mikroblardan, zaharli ximikatlar, minyeral 
o’g’itlar va boshqa kimyoviy moddalardan saqlash hisoblanadi. Ifloslantirish 
xavfini tug’diruvchi artezian quduqlari tamponlanib, yer ostiga iflosliklar 
tushishining oldi olinadi va shu kabi boshqa tadbir-choralar ko’riladi. 
Ulardan tashqari, yer osti suvlarini ifloslanishdan saqlash maqsadida 
sanoat korxona chiqindi suvlari yoki ularning loyqa quyqumlarini yig’ish, 
neft’ mahsuloti chiqindilari va mnnyeral o’g’itlarni saqlash uchun omborlar 
qurish va boshqalarga ruxsat etilmaydi. Yer qatlamlari mustahkam 
gidroizolyaciya matyeriallari bilan o’ralib, yer osti suvlari himoyalanganiga 
ishonch hosil bo’lgach, mazkur mintaqalarda ba’zi bir qurilishlarga ruxsat 
byeriladi. 
II mintaqada mozorlar qurish, o’lgan hayvonlarni ko’mish, axlatlarni 
yig’ish uchun joy ajratish, suyuq chiqnndilarni zararsizlantirishga ruxsat 
etilmaydi. Mabodo turar joylar qurishga ruxsat byerilgudek bo’lsa, ularning 
hammasi kanalizaciya tarmog’iga ulangan bo’lishi lozim. 
Yer osti suvlarining sifat ko’rsatkichi 27-61-8 raqamli Davlat stavdarti 
talabiga javob berishi zarur. 
YAngi Davlat standarti bo’yicha yer osti suvlari va yuza suv havzalari 
ko’rsatkichi uch turga bo’linadi. 
1. Yer osti suv manbalari.
Birinchi darajali suv manbalarining hamma ko’rsatkichlari 28-74-82 
raqamli Davlat standarti talabiga javob byeradi. 

---

143 
Ikkinchi darajali suv manbalarining sifat ko’rsatkichi Davlat standartiga 
to’g’ri kelmaydi. Uni fil’trlash, zararsizlantirish yo’li bilan vaqti-vaqtida 
zararsiz holatga keltirib turiladi. 
Uchinchi darajali suv manbalari sifatini 28-74-82 raqamli Davlat 
standarti talabiga etkazish uchun, ikkinchi turdagi kabi suv sifatini oshirish 
choralari ko’riladi. Bunday suvlar oldin tindirilib, so’ngra fil’trlanadi.