1 shavkat zokirov

Afg`oniston 1990-2000 yillarnig boshida. 

---

65 
1992 yilning aprelida poytaxti Qobulda muvaqqat hukumat qaror topdi, Afg`oniston 
islom davlat deb e`lon qilindi, 1992 yil dekabrida Burxoniddin Rabboni Afg`oniston
islom Respublikasi davlat boshlig`i etib saylandi. 
Yangi davlatchilik rasmiylashuvi bilan ham afg`on zaminida tinchlik o`rnatilmadi. 
Mamlakatda asosida islomiy va etnik omillar yetadigan o`zaro kurashlar avj olib
ketdi. 
Tojik millatiga mansub B.Rabboni prezedenti lavozimini egallab “ Afg`oniston 
islom jamiyati partiyasiga turli-tuman bo`lsa-da lekin uning asosini tojiklar tashkil
etardi. Davlat boshlig`ini eng taniqli dala qo`mondonlaridan biri Shoh Masud ( 
millati tojik) qo`llab quvvatlashardi. 
Kadmision hukumat sobiq rahbari Tushtunlar lideri Gulbiddin Xikmatyor “ 
Afg`oniston pushtunlar uchun” shoirini ilgari surib, Afg`onistonda qo`shni Eron 
shakllidan islom davlati tuzish maqsadini ilgari suradi. 
Agar Xikmatyor Robbiniga qarshi chiqib davlatda pushtunlar hokimiyati
tiklashni ko`zlayotgan bo`lsa, Najibulloning sobiq “ qizil general” laridan biri
Do`stum (millati o`zbek) borga kuchlar bilan markazi Morozi Sharifida bo`lgan 
oltita shimoliy viloyat ustidan o`z hokimiyatini saqlab qolishga intilar edi. Qobuldan 
mustaqil bo`lishi uchun Do`stum kommunistlaridan tartib aqidaparastlarga berga 
siyosiy kuchlarini birlashtirgan mahalliy frontini yuzaga keltiradi. 
Nihoyat 1995 yilga kelib Afg`onistonning harbiy siyosiy maydonida asosinini 
pushtunlar tashkil qilgan Tojikistonda vujudga kelgan Tolibidan harakati paydo 
bo`ldi. 
Uning yetakchilar ( avvalo Mulls Umar) islomiy maktablarning tinglovchilari
bo`lganlar, shu bois bu xarakat sof islom uchun nihoyatda diniy xarakter kasb etardi. 
Pokiston tomonidan harbiy va moliyaviy yerdan ko`rsatilishi tolibonlarga
hayratlanarli darajada tezlik bilan katta muvaffaqiyatlarga erishish imkonini berdi. 

---

66 
Afg`onistondagi bir qator viloyatlarni qo`lga kiritib, 1996 yilning sentabrida Qobulni 
egalladilar. 
1997-1998yilda mamlakatda xarbiy harakatlar tobora shafqatsiz tus ola boradi. 
1997yilning mayida toliblar otryadlar bir necha kunga Mozori-Sharif va Shibirg`on 
shaharlarini egalladilar, lekin katta talofatlar berib,ortga chekinishga majbur bo`ldilar. 
1998 yil yozida toliblar bo`linmalar og`ir talfotlar bo`linmalar og`ir talofatlarga 
qaramay Shimoliy Afg`onistonning bir qancha mihim ma`muriy va iqtisodiy 
markazlarni egallay oladilar. 
Uzoq davom etib kelgan urush va real markaziy hokimiyatning yo`qligini
oqibatlari daxshatli edi. Ilgari ham mavjud bo`lgan iqtisodiy qoloqlik battar 
chuqurlashdi. Umummilliy xo`jalik kengliklari va iqtisodiyot boshqaruvining yagona 
tuzilishi butunlay barbod bo`ldi. Shaharlar vayron qilindi, yuzlab qishloqlar, minglab 
maktablar, qariyb 200 ta kasalxona yer bilan yakson bo`ldi. Homashyoning o`tkir 
yetishmovchiligi, elektr energiya ta`minotidagi uzilishlar ta`minotidagi uzillishlar 
kadrlar yetishmasligi tufayli aksariyat iqtisodiy obyektlar faoliyati iqtisodiyotni 
asosini tashkil qiluvchi qishloq xo`jaligi jiddiy zarar ko`rdi, ishlov beradigan yerlar 
maydoni (fuqarolar urushiga qadar 4,5 mln gektar) 10 martalab qisqarib ketdi, sun`iy 
sug`orish tizimi vayron bo`ldi, chorvachilik tushkunlikka uchradi.Bir so`z bilan 
aytganda toliblarning mufaqqiyatlariga qaramasdan Afg`aniston amalda yagona 
davlat hokimiyatining mavjud emasligi sharoitidagi ta`sir doiralariga bo`lingan 
mamlakatga aylangan edi. Kechagi dushmanlarning ittifoqchiligi (al`yanis) va sobiq 
do`stlarning qonli to`qnashuvlari afg`on voqealigining oddiy hodisalari bo`lib qoldi.
2001-yili toliblar hukumati va shaxsan Amir Umar AQSH tomonidan Nyu-
yorkdagi
teroristik 
aktni o`tkazishida Al-Qoidaga yordam ko`rsatishda va 
Usama- bin Ladenka boshlana berib yashirishda ayblandi. 2001-yil oxirida 
Afg`oniston AQSh armiyasi tomonidan okkupatsiya qilinishi natijasida toliblar
hukumati quladi. Toliblar hukumati quladi. G`oliblarni o`zlarining shuhrat qozongan 

---

67 
yetakchilari Shoh Masudni o`ldirishida ayblovchi shimoliy al`yanis - Afg`onistonni 
ozod qilish Birlashgan islom fronti tomonidan amerikaliklarni qo`llab quvvatlanishi 
va toliblarni aholining ko`pchilik qismi ayniqsa etnik jihatdan kamchilik bo`lgan 
elatlar himoya qilishni istamasligi urush ketayotgan Afg`onistonni nisbatan osonlik 
bilan okkupatsiya qilishini sodir bo`ldi.
Tolibonlar hukumati qulaganidan so`ng Pokistondan amerikaliklarga xayrixox 
bo`lgan, emmigratsiya qadar Rabboti hukumatida ishlar vazifalari bo`lgan Xamid 
Korzoy olib kelindi. 2002 yili u Loya Jarg`oni favqulodda sessiyasi qarori bilan 
ya`ni ma`muriyat boshlig`i etib tayinlandi, 2004 yil esa AQSH qo`mondonligining
nazorati ostida o`tkazilgan saylovlarda prezident etib saylandi. Biroq Amerika 
okkupasiyasi mamlakatga osudalik keltirmadi, falajlangan iqtisodiyot sharoitida 
Afg`onistonda bartizonlik xarakatlari, terrorchilik aktlari sodir etishi davom etmoqda 
edi. 
2004 yilning 7 dekabrida Qobulda qa`lani eslatuvga yaxshi ximoyalangan 
prezident saroyida Afg`onistonning legitim tarzda (qonuniy) saylangan ya`ni
prezidenti Xamid Karzoyning inagursiyasiga bo`lib o`tdi. 2004 yil 9 oktabrida
o`tkazilgan saylovlarini 18- ming kishilik xalqaro aktiterar harbiy kontintenti, 9 
minglik NATO tinchlikparvar kuchlari, G`arb tomonidan tuzilgan 17 ming askar va 
zobitdan tarkib topgan Afg`onmilliy armiyasi, 28 ming kishilik komesiya qismlari
ta`minladilar. Bularning barchasi saylov kompaniyasini xavfsizligini ta`minlashga
tashlangan ediki, zero barchani toliblar tomonidan va`da qilingan saylovlarini
barbod qilinishi xavfi xavotirga slogan edi. 
2003 yili oktabrida Afg`onistonning janubida toliblarning Mulla Umar 
boshchiligida Oliy kengashi tuziladi. Toliblar hech kim tomonidan nazorat 
qilinmaydigan afg`oniston chegara yonida bo`lgan mustaqil qabilalar hududi va 
yotib borishi qiyin bo`lgan rayonlardan tashqari afg`on chegara qandahor, 

---

68 
Gil`mend, Zabol, Uruzgan va Nangar viloyatlarida sezilarli ta`sirga ega edilar, Xost 
viloyatini esa amalda nazorat qilar edilar. 
2004 yilning bahorida Afg`oniston va Tojikistonning chegara oldi etib borishi 
qiyin bo`lgan rayonlarida Shayh Umar boshchilik qilayotgan toliblarning xarbiy
tashkilotlariga qarshi keng ko`lamdagi harbiy tashkilotlarga qarshi keng ko`lamdagi 
Harbiy Operatsiya o`tkazildi.” Tog`lardagi bo`ron” deb nomlangan operatsiya AQSH
g`arbiy ittifoqchalari qo`shinlaridan iborat harbiy komessiya pokiston armiyasi, 
Afg`onistonning shakllantirilgan ya`ni armiyasi tomonidan o`tkazadi. Operatsiya
natijasida ikki tomon ham katta talofatlar ko`rdi, ammo toliblarning harbiy 
qismlarini uzil-kesil tor-mor qilish va quvib chiqarishga muvaffaq bo`linmadi. 
Markaziy hokimiyat uchun sobiq ittifoqchi, qayin prezidentning dushmaniga
aylangan o`zbeklar lideri general Abdurashid Do`stum, Afg`oniston janubi- g`arbi 
amiri va region yetakchi tojik Ismoilxon, Xirot viloyatigubernatori, shuningdek 
markaziy hokimiyatga bo`ysunishni istamaydigan ko`plab rejim dushmanlari va dala 
qo`mondonlari ozmuncha tashvish keltirmadilar. 
Prezident X. Korziy o`z hokimiyatining kuchi bazur poytaxtdan tashqariga 
yoyiladigan bo`lsa-da, ko`p hokimiyatchilik va mintaqaviy yetakchilarning
o`zboshimchaligini cheklashga, ular faoliyatini qonun doirasiga solishga qattiq zo`r 
berib xarakat qilmoqda edi.