1-sinfda masalalar yechish orqali arifmetik amallarni oʻrgatish metodikasi

2.2. 1- sinf oʻquvchilarini sodda arifmetik masalalar yechishga oʻrgatish texnologiyasi
Matnli masalalarni arifmetik usulda yechish-bu murakkab faoliyat boʻlib, uning mazmuni berilgan masalaga ham, masala yyechuvchining malakasiga ham bogʻliq. Shunday boʻlsada, unda bir necha bosqichni ajratish mumkin:
Masalaning mazmunini tushuntirib berish va tahlil qilish.
Masalaning yechish rejasiini izlash va tuzish.
Yechish rejasini bajarish. Masalaning talabini bajarish haqidagi xulosani ifodalash (masalaning savoliga javob berish).
Yechimni tekshirish va agar xato boʻlsa, uni tuzatish. Masalaning talabini bajarish yoki masalaning savoliga javob berish haqidagi uzil-kesil xulosani ifodalash.
Agar matn boʻyicha maxsus savollar berib va ularga javob berilsa, bu masalaning mazmunini tushunib yetish, uning sharti va talabini ajratib olish mumkinmi?.
Yechish. Bu masala nima haqida?
Masalada nimani topish talab etiladi?
Masalada nima noma’lum?
Nima izlanuvchi: sonmi, kattalikning qiymatimi, munosobatning turimi?
Masalaning mazmunini tushinib yetishda va masala yechimini izlash uchun asos yaratishda masala matnini qayta ifodalash-vaziyatlarning berilgan ifodasini, barcha munosabatlarni, bogʻlanish va miqdoriy xarakteristikalarni saqlovchi, biroq ularni ancha oshkor tasvirlovchi boshqa ifodasi bilan almashtirish katta yordam beradi. Malika 2 ta quyon va bitta koptok rasmini chizdi. Malika nechta oʻyinchoq rasmini chizgan?
Shuni tа’kidlаb oʻtаmizki, bu хildаgi hаr qаndаy mаsаlаning hаm yеchimini ifоdа yordаmidа tаsvirlаb boʻlаvеrmаydi. Маsаlаning bоsh sаvоlini qoʻyishdа biz yеchimini аlоhidа аmаllаr bilаn yozilishigа murоjааt qilishimizgа toʻgʻri kеlаdi.
Aytilgаn fikrni tаsdiqlаsh uchun bundаy mаsаlаni qаrаymiz:
“Bоgʻdа 36 tup dаrахt ekishdi, buning 27 tupi оlmа, qоlgаnlаri оlchа. Qаysi dаrахtlаrdаn koʻp vа qаnchа koʻp ekishgаn?
Маsаlаni tаhlil qilib oʻquvchilаr 36–27 (tup) оlchа ekishgаnini аniqlаshаdi. Shundаn kеyin oʻquvchilаr qiyinchilikkа uchrаydilаr: mаsаlаning bоsh sаvоli shundаy ifоdаlаngаnki, (36-27) аyirmаning qiymаtini tоpmаy turib, 27 sоnidаn 36 vа 27 sоnlаrining аyirmаsini аyirish kеrаk yoki kеrаkmаsligini bilish qiyin vа аksinchа. Shu sаbаbli yеchimni аmаllаrni bаjаrish bilаn yozish kеrаk. Yechimni аmаllаr boʻyichа izоhlаb yozish ushbu koʻrinishdа boʻlаdi:

1. 
   36–27=9 – bоgʻda ekilgаn оlchаlаr sоni.
   
2. 
   27–9=18 – оlchаlаrgа qаrаgаndа оrtiq ekilgаn оlmаlаr sоni.
   

Xulosa

1. 
   Sodda masalalarni yechish darslarida DTS, dastur materiallariga boglab, arifmetik amallar bajarish metodlaridan foydalanilgan xolada matematika darslaridagi amaliy ishlar, izlanish ishlari, ogzaki va yozma mashklar kabi amaliy metodlar qoʻllanildi.
   

2. Sodda masalalarni yechish darslari davomida boshlangich sinf oʻquvchilar ilgari amalga oshirilgan oʻquvchilar bilan ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishda kupaytirish va bulish amallarini urgatish jarayonidagi kamchilik va nuksonlar xisobga olindi. Ishni tashkil kilishda arifmetik amallar bajarishga yondashishning metodologik va metodik asoslariga tayanildi.
3. Sodda masalalarni yechish yordamida darslari davomida oʻquvchilarga tabakali yondashish amaliy kunikma va malakalarni tarkib toptirishni psixologik va pedagogik jixatdan amaliy tayyorlash, tarbiyaning turli shakl va metodlarini tanlash imkoniyatini kengaytiradi.
4. Ish natijalariga tayanib, matematikani ukitishda sodda masalalarni yechish darslarida kuyidagi tadbirlarni amalga oshirish zarur:
5. Sodda masalalarni yechish oʻquvchilarini arifmetik amallar bajarish orkali vatanparvar kilib tarbiyalash buyicha amalga oshiriladigan ishlarda xam foydalanish mumkin:
6. Sodda masalalarni yechish yordamida xususiyatlarini nazarda tutib, tarbiyaviy ishlarga asos bula oladigan boshlangich sinflar uchun matematikadan nazariy xulosalar va amaliy tavsiyalar ishlab chikish imkonini berdi.Har bir masalani yechishda keltirilgan rejaga qat’iy amal qilish umuman shart emasligini nazarda tutish kerak. Agar masalan tanish koʻrinishdagi masala berilsa va oʻquvchi uni birinchi marta oʻqishdan keyinroq yechi yoʻlinitasavvur qila olsa, rejaning hammasini qat’iy bajarish ortiqcha vaqt sarflashga sabab boʻlar edi.Bunday holda oʻquvchi masalani tez yechadi va yechimini tekshiradi.Bitta masalani oʻzini bazi oʻquvchilar birdaniga yechishlari mumkin, boshqa oʻquvchilar qisqacha yozish bilan yechishlari mumkin va hokozo.Agar oʻqituvchi masalan ,bolalar qisqacha yozishni qanchalik bilishlarini aniqlashni xohlasa, oʻquvchilarning hammasidan qisqacha yozishni bajarishlarini yoki masalaga oid chizma chizishni talab qilishi mumkin. Bolalarga eslatma sifatida qanday ishlash mumkinligini tanishtirishni bunday amalga oshirish mumkin: - Bugun siz masala ustida boshqacha ishlashni oʻrganasiz.Qoʻlingizdagi koʻrgazmalarda yozilgan topshiriqlardan foydalanib masalalar yechamiz.Agar siz koʻrgazmalardan foydalanishni bilib olsangiz masalani mustaqil yecha olasiz. Masalan, “ Bochkada 40 chelak suv bore di. Gullarni sugʻorish uchun ertalab 12 chelak, kechqurun 15 chelak suv olindi. Bochkada necha chelak suv qoldi. ” -Qumri, birinchi topshiriqni oʻqing. (Oʻquvchi eslatmadagi birinchi topshiriqni oʻqiydi.) -Topshiriqni bajaring. ( Hamma masalani ichida oʻqiydi.) -Poʻlat ikkinchi topshiriqni bajaring (Oʻqiydi) Bor edi-4 10 chelak Olindi-12 va 15 chelak Qoldi-? Masala. Ustaxonada koʻylaklar va koʻylaklar qancha boʻlsa, shuncha kostyum tikiladi, har bir koʻylakka 3 m, har bir kostyumga 4 m, material ketdi. Agar hamma koʻylaklar uchun 24 m, material ketgan boʻlsa, hamma kostyum uchun qancha material ketgan? Masalaning qisqa yozuvi ushbu koʻrinishga ega. 15 Bitta kiyim uchun sarf normasi Kiyimlar soni Umumiy material sarfi Koʻylak Kostyum 3 m 4 m Bir xil 24 m ? Bu masalani yechish muammoli savollar tuzish usuli bilan olib boriladi. Oʻtkazilgan eksperiment va kuzatishlar natijasida ta’lim jarayonida oʻquvchilarning bilim faoliyatlarini aktivlashtirish hamda ularning intellektual imkoniyatlaridan yuqori darajada foydalanish umumiy qonuniyatlar ishlab chiqiladi. Bu qonuniyatlar quyidagilardan iborat: 1.Oʻrganilayotgan mavzu materiallari yuzasidan muammoli savollar sistemasi tuzish. 2.Qoʻyilgan muammoli savollar sistemasi asosida suhbat metodi orqali tushuntiriladigan mavzu materialini oʻrganish va uning tub mohiyatini ochib berish. 3. Muammoli savol asosida izlanish xarakteridagi oʻquv vazifalarini qoʻyish. Yuqoridagi bosqichlar asosida oʻquv materiali tushuntirilganda oʻquvchilar oʻzlari darrov tushunib etmaydigan akt va tushunchalarga duch keladilar. Natijada oʻrganilayotgan mavzu materiali bilan oʻquvchilar orasidagi muammoli vaziyat hosil boʻladi. (20). Ta’rif oʻrganilayotgan ob’ekt (bilimga doir nazariy material yoki misol va masalalar) bilan oʻrganuvchi sub’ekt (oʻquvchi) orasidagi oʻzaro harakatlarning oʻzaro harakatlarning oʻziga xos boʻlgan turiga muammoli vaziyat deyiladi. Muammoli vaziyatning roli va ahamiyatini aniqlash oʻquvchilarning aktiv fikrlash oʻquvchilarning aktiv fikrlash faoliyatini psixologik, pedagogik xususiyatlarini 16 hisobga olish asosida oʻquv jarayonini olish jarayonini qayta koʻrish muammoli ta’limning asosiy gʻoyasini belgilab beradi. Muammoli ta’lim metodi (plassik muammoli metod) ta’lim metodlari mazmuni va bundagi oʻqish muammolariga bogʻliq quyidagi 4 muhim farazlar mavjud. (7). 1.Muammoli xolat (vaziyat, situatsiya) hosil qilish. 2.Muammolarni shakllantirish va ular echish taxmin (faraz) qilish. 3.Taxmin qilgan yechimni tekshirish. 4.Amaliy va nazariy xarakterdagi boshqa masalalarda topilgan natijalarni qoʻllash, ularni tartibga solish va sistemalashtirish. Oʻquvchi muammoni yechar ekan oʻzi uchun juda muhim boʻlgan «kashfiyot» qiladi. Bu oʻquvchida oʻz kuchiga ishonch yaratadi. Bu metodning xarakterli belgisi shuki, oʻqitishning oʻqitish oldidagi ustunligini koʻrsatadi. Oʻquvchining mustaqil fikrlay olishiga jiddiy e’tibor beriladi. Oʻquvchining ijodiy fikrlashi rivojlantiriladi. (4). Muammoli ta’lim metodining shakllaridan biri ijodiy metoddir. Ijodiy metodlar deb oʻquvchilarning bilim va koʻnikmalarni turli xolatlarda tadbiq eta olish, masala yechishning turli yoʻllarini izlash (oʻqituvchi koʻrsatmagan, aytmagan) metodlarga aytiladi. Bu metodlar muammoli metod sinfiga kiradi. Muammoli ta’lim metodining boshqa shakllari koʻp boʻlib gʻoyalar xazinali (balli) yoki aqliy xujum deb ataluvchi metodlar haqida qisqacha ma’lumot: bu metodning mohiyati shuki, bir masalani bir guruh oʻquvchilar yechmoqda deylik. Masalani yechish haqida guruhda turlicha gʻoya (fikr, takliflar) aytiladi. Qanchalik gʻoyalar koʻp boʻlsa shunchalik yaxshi boʻlib, masalaning toʻgʻri yechimini topish gʻoyasini shakllantirishga yordam beradi. Masalani echish haqidagi gʻoyalar turlicha boʻlib, kutilmagan gʻoyalar boʻlsa, guruhda oʻquvchilar orasida musobaqalashish va erkin fikr yuritish muhiti paydo boʻladi.