1. tabiat va inson
Download 1.07 Mb. Pdf ko'rish
|
7-sinf (fizika)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 17. INERTSIYA
7-mashq
1. Konkida yuguruvchi Grishin 1963 yilda 500 metr masofaga yugurishda jahon rekordi o’rnatdi. U bu masofani 39,5 s da yugurib chiqdi. Grishin yugurgan o’rtacha tezlikni aniqlang. 1983 yilda shu masofaga yugurishda Pegov jahon rekordi o’rnatdi. U shu masofani 36,57 s da yugurib chiqdi. Pegov va Grishinning o’rtacha tezliklarini taqqoslang. 2. Chang’ichi tepalikdan to’shayotganida 50 metr masofani 5 s da o’tadi. Tepalikdan tushgandan so’ng harakatini davom ettirib, u butunlay to’xtaguncha yana 30 metr masofani 15 s da o’tadi. Chang’ichi-ning tepalikdan tushib kelishidagi o’rtacha tezligini, yo’lning 30 m qismidagi va butun harakat davomidagi o’rtacha tezligini toping va xulosa chiqaring. 17. INERTSIYA Kundalik tajriba jismning tezligi unga boshqa jism ta’sir etgandagina o’zgarishi mumkinligini ko’rsa-tadi. Masalan, yerda yotgan koptokka boshqa koptok tegsa yoki uni oyoq bilan tepgandagina bu koptok harakatga keladi. Ammo koptokka boshqa jismlar ta’sir etmasa, u o’z-o’zidan o’z tezligini o’zgartirmaydi, Yerga nisbatan harakatga kelmaydi. Harakat tezligining kamayishi va jismning to’xtashi ham o’z-o’zidan bo’lmay, balki boshqa jismlar ta’sir etishi natijasida bo’ladi. O’qning tezligi taxtadan o’tish vaqtida, ya’ni taxtaning unga ko’rsatgan ta’siri natijasida kamayadi. Dumalayot-gan koptok yerga ishqalanishi tufayli to’xtaydi. Tezlik yo’nalishining o’zgarishi ham biror jismning ta’siri ostida bo’ladi. Otilgan koptok devorga yoki qo’lga urilganda harakat yo’nalishini o’zgartiradi. Tez yugurib ketayotgan odam daraxtni aylanib o’tishi uchun uni qo’li bilan ushlaydi. Quyidagi tajribani ko’rib chiqamiz. Stolga qiya qilib taxta qo’yilgan. Taxtaning uchidan bir oz narida, stolda qum uyumi bor. Qiya taxtaga aravacha qo’yiladi. Aravacha stol ustiga g’ildirab tushib kelib, qumga botib, ya’ni to’siqqa uchrab tezda to’xtaydi (quyidag a- rasm). Stol ustidagi qumni tekislab, aravachani oldin qo’yib yuborilgan balandlikdan yana qo’yib yuboriladi. Endi aravacha to’xtaguncha stol ustida oldingidan ko’proq yo’l bosib o’tadi (yuqoridagi б- rasm). Agar aravacha yo’lidan qum butunlay olib tashlansa, u holda aravacha to’xtaguncha yanada ko’proq yo’l bosib o’tadi (yuqoridagi в-rasm). Binobarin, aravacha o’z yo’lida qarshilikka qancha kam uchrasa, uning harakati shuncha uzoqroq saqlanadi, u tekis harakatga shuncha yaqin bo’ladi. Agar jismga boshqa jismlar ta’sir qilmasa, jism qanday harakatlanadi? Bu savolga mashhur italyan olimi 10 G a l i l e o G a l i l e y javob berdi: agar jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa u yo tinch turadi, yoki to’g’ri chiziqli tekis harakat qiladi. Ikkala holda ham jismning tezligi o’zgarmaydi. Jismga boshqa jismlarning ta’siri bo’lmaganda jism o’z tezligini saqlash hodisasi inyerstiya deyiladi. Miltiq stvolidan uchib chiqqan o’q unga porox gazlarining ta’siri to’xtagan bo’lishiga qaramay inyertsiya tufayli harakatlanadi. Avtomobil motori o’chirilgandan keyin ham inertsiya tufayli harakatlanadi, shaybaga klyushka bilan o’rgandan keyin shayba ham inertsiya tufayli harakatlanadi. Gaz molekulasining harakati ham inertsiya bo’yicha harakatga misol bo’ladi. Gazning har bir molekulasi bir to’qnashishdan boshqa to’qnashishgacha inertsiya tufayli to’g’ri chiziqli tekis harakatlanadi. 1. Jismning harakat tezligi boshqa jism ta’siri ostidagina o’zgarishini ko’rsatadigan misollar kel-tiring. 2. Jismga boshqa jismlar ta’siri kamayganda uning harakati qanday o’zgarishini ko’rsatuvchi tajribani aytib bering. 3. Jismga boshqa jismlar butunlay ta’sir qilmasa. jism qanday harakatlanar edi? 4. Inertsiya deb nimaga aytiladi? 5. Jismlarning inertsiya bo’yicha harakatlpnishiga misollar keltiring. Download 1.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling