1. tabiat va inson
Download 1.07 Mb. Pdf ko'rish
|
7-sinf (fizika)
- Bu sahifa navigatsiya:
- 30. ISHQALANISh KUCHI
|
14-mashq
1. Massasi 70 kg bo’lgan kishi massasi 20 kg bo’lgan yashikni yelkasida ko’tarib turibdi. Bu kishi yerga qanday kuch bilan bosadi? 2. Arqonni tortish o’yinida to’rt kishi qatnashadi. Ulardan ikkitasi arqonni 330 N va 380 N kuch bilan bir tomonga, yana ikkitasi qarama-qarshi tomonga 300 N va 400 N kuch bilan tortadi. Arqkon qaysi yo’nalishda harakatlanadi va bu kuchlarning teng ta’sir etuvchisi nimaga teng? 3. Parashutchi parashutda tekis harakatlanib pastga tushmoqda. Parashutchining parashut bilan birgalikdagi og’irlik kuchi 700 N. Havoning qarshilik kuchi nimaga teng? 4. Ikkita dinamometr bo’lib, ularning har birn 10 N kuchga muljallangan. Massasi 1,5 kg bo’lgan jismning og’irligini shu dinamometrlar bilan qanday o’lchash mumkin? U qanchaga teng? 30. ISHQALANISh KUCHI Tepalikdan sirpanib tushgan chana inertsiyasi bilan gorizontal yo’lda sirpanadi. Ammo u tekis harakat- lanmaydi, uning tezligi asta-sekin kamayadi va biror vaqtdan keyin to’xtaydi. Bola konkida yugurib kelib muzda sirpanadi, lekin muz qanchalik silliq bo’l-masin, bola borib-borib axir to’xtaydi. Velosipedchi velosiped pedallarini aylantirishni to’xtatganda velosiped ham to’xtaydi. Harakat tezligining har qanday o’zgarishining, mazkur holda kamayishining sababi kuch ekanini bilamiz. Demak qarab chiqilgan misollarda harakatlanayotgan har bir jismga kuch ta’sir qilgan edi. Bir jismning ikkinchi jism sirtida harakatlanishida hosil bo’ladigan va harakatga qarshi yo’nalgan kuch ishqalanish kuchi deyiladi. Ishqalanish kuchi oldin qarab chiqilgan og’irlik kuchi va elastiklik kuchidan farq qiladi. Ishqalanish kuchi kuchlarning yana bir turidir. Ishqalanish kuchi hosil bo’lishining sabablaridan biri bir-biriga tegib turadigan jismlarning g’adir-budirligidir. Ishqalanishni vujudga keltiradigan yana bir sabab-bir- biriga tegib turadigan jismlar molekula-larining o’zaro tortishidir. Ishqalanuvchi jismlarning sirtlari g’adir-budur, dag’al ishlov berilgan bo’lsa, ishqalanish kuchining hosil bo’lishi asosan birinchi sabab tufayli bo’ladi. Agar jismlarning sirtlari yaxshi silliqlangan bo’lsa, u holda jismlar bir-biriga tekkanda ular molekulala-rining bir qismi bir-biriga shunday yaqin joylasha-diki, bunda bir- biriga tegishuvchi jism molekulalari orasida tortishish kuchlari sezilarli bo’ladi. Ishqalanuvchi sirtlarni moylab ishqalanish kuchini 18 ancha kamaytirish mumkin. Moy qatlami ishqala-nuvchi jismlarning sirtlarini bir-biridan ajratadi, ularni bir-biriga tegizmay qo’yadi. Endi jismlar harakatlanganda sirtlar bir-biri ustida sirpanmasdan, balki moy qatlami sirpanadi. Ko’p hollarda moy suyuq bo’ladi, suyuqlik qatlamlarining ishqalanishi qattiq sirtlarnikiga qaraganda kam bo’ladi. Muzda, masalan, konkida sirpangan vaqtda ishqalanishning juda oz bo’lishiga sabab ham moylashning ta’siridir. Bunda konki bilan muz-orasida yupqa suv qatlami hosil bo’ladi. Bir jism ustida boshqa jism sirpanganda ishqala-nish kuchi hosil bo’ladi, uni sirpanish ishqalanishi deyiladi. Masalan, chanalar va chang’ilar qorda sirpanganda, shunday ishqalanish hosil bo’ladi. Agar bir jism ikkinchi jism ustida sirpanmay, balki dumalasa, bunda hosil bo’ladigan ishqalanish dumala-nish ishqalanishi deyiladi. Masalan, avtomobil, vagon g’ildiraklari g’ildiraganda, g’o’lalar yoki bochkalar yerda dumalatilganda dumalanish ishqalanishi namoyon bo’ladi. Ishqalanish kuchini o’lchash mumkin. Masalan, yog’och brusokning taxta yoki stol ustida sirpanish ishqalanish kuchini o’lchash uchun brusokka dinamometr mahkamlab (quyidagi rasm), uni taxta ustida dinamometrni gorizontal tutgan holda tekis harakatlantirish kerak. Bunda dinamometr nimani ko’rsatadi? Brusokka gorizontal yo’nalishda ikki kuch: dinamometr prujinasining harakat yo’nalishi tomon yo’nalgan elastiklik kuchi va harakatga qarshi yo’nalgan ishqalanish kuchi ta’sir etadi. Brusok tekis harakatlangani uchun bu ikki kuchning teng ta’sir etuvchisi nolga teng, ya’ni bu kuchlar modullar jihatidan teng, ammo yo’nalishlari jihatidan qarama-qarshidir. Dinamometr moduli jihatidan ishqalanish kuchiga teng bo’lgan elastiklik kuchi (tortish kuchi) ni ko’rsatadi. Shunday qilib, jismning tekis harakatlanishida unga dinamometr ta’sir qilayotgan kuchni o’lchab, ishqalanish kuchini topamiz. Agar brusok ustiga, yuk masalan, tosh qo’ysak yoki qo’l bilan bossak va yuqorida bayon etilgan usul bo’yicha ishqalanishni o’lchasak u katta bo’lib chiqadi. Jismni sirtga siquvchi kuch qanchalik katta bo’lsa, bunda hosil bo’ladigan ishqalanish kuchi shunchalik katta bo’ladi, yog’och brusokni ikkita g’o’lacha ustiga qo’yib, dumalanish ishqalanishi kuchini o’lchash mumkin (yuqoridagi r asm) . Bu kuch sirpanish ishqalanish kuchidan kichik bo’ladi. Shunday qilib, nagruzka baravar bo’lgan holda dumalanish ishqalanish kuchi sirpanish ishqalanishi kuchidan hamisha kichik bo’lishini ko’rsatadi. Shuning uchun ham ilgari odam-lar katta yuklarni bir joydan boshqa joyga ko’chi- rishda g’o’lalardan foydalanganlar, keyinchalik esa g’ildiraklardan keng foydalanadigan bo’ldilar. 1. Sizga ma’lum bo’lgan qanday kuzatish va tajribalar ishqalanish mavjudligini ko’rsatadi? 2. Qanday kuch ishqalanish kuchi deyiladi? 3. Ishqa-lanishning sababi nimada? 4. Moylash ishqalanish kuchiga qanday ta’sir qiladi? Tushuntirib bering. 5. Siz ishqalanishning qanday turlarini bilasiz? 6. Qanday hollarda sirpanish ishqalanishi haqida gapiriladi? 7. Qanday ishqalanish dumalanish ishqalanishi deyiladi? 8. Ishqalanish kuchini qanday o’lchash mumkin? 9. Ishqalanish kuchi uni sirtga siquvchi kuchga bog’liqligini qanday ko’rsatish mumkin? 10. Bir xil nagruzkalarda sirpanish ishqala-nishi kuchi dumalanish ishqalanishi kuchidan katta bo’lishini tajribada qanday ko’rsatish mumkin? Download 1.07 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|