1-tema: Mektepke shekemgi talimda salamat awqatlantırıw texnologiyasınıń ornı. Pánniń maqset hám wazıypaları

Kem maylı sutli awqatlar
Tiykarǵı sút ónimleri - sút, pishloq hám yogurt. Bul awqatlar belok hám kalsiyning jaqsı dárekleri bolıp tabıladı. Perzentińizge hár kúni hár qıylı sút ónimlerin usıwǵa háreket etiń - mısalı, sutli ishimlikler, pishloq bólekleri yamasa bir kese yogurt. Eki jastan asqan balalar kem maylı sút ónimlerin tutınıw etiwleri múmkin. Perzentińizge sút ónimleriniń alternativın beriwdi o'ylayotgan bolsańız, pediatringiz yamasa balalar hám shańaraq salamatlıǵı miyirbiykesi menen soylesgen maqul.
Protein
Proteinga bay azıq-awqatlerge yog'siz gósh, balıq, tawıq, máyek, lobıya, chechevica, noqat hám ǵoza kiredi. Bul awqatlar balanıń ósiwi hám bulshıq etleriniń rawajlanıwı ushın zárúrli bolıp tabıladı.
Bul awqatlar quramında temir, rux, vitamin B12 hám omega-3 may kislotaları sıyaqlı basqa paydalı vitaminlar hám minerallar da bar. Qızıl gósh hám maylı balıqlardan alınǵan temir hám omega-3 may kislotaları balańızdıń mıy rawajlanıwı hám úyreniwi ushın ásirese zárúrli bolıp tabıladı.
Salamat ishimlikler: suw
Suw balalar ushın eń paydalı ishimlik bolıp tabıladı. Bul da eń arzan. Kóplegen musluk suwi kúshli tisler ushın ftorid menen bayıtılǵan.
Qanday azıq-awqat hám ishimliklerden shekleniwi kerek?
Perzentińiz tutınıw etetuǵın ayırım azıq-awqat muǵdarın sheklew jaqsı bolıp tabıladı. Bul sizdiń perzentińiz salamat, kúndelik awqatlar ushın kóbirek jay iyelewin ańlatadı.
Bul tamaqlar fast-fud, alıp ketiletuǵın tayın tamaqlar hám ıssı chipslar, kartoshka chipslari, qapırıq sımlar, bórekler, gamburgerlar, pizza sıyaqlılardı óz ishine aladı. Olar sonıń menen birge, keks, shokolad, shıyrınlıklar, pechenye hám pishiriqlarni óz ishine aladı. Bul azıq-awqatler kóp duz, to'yingan may hám qumsheker hám kem kaloriyaga ıyelewi múmkin. Bul azıq-awqatlerdi úzliksiz tutınıw qılıw, balalıq dáwirindegi semiriwshilik hám 2-taypa diabet sıyaqlı sog'liq máseleleri qáwpin asırıwı múmkin.
Perzentińizdiń shıyrın ishimliklerin de sheklewińiz kerek. Bul shıyrın ishimlikler, sport ushın energetikalıq ishimlikler, xosh iyisli suw, xosh iyisli sútti óz ishine aladı. Shıyrın ishimlikler quramında qumsheker kóp, azıq elementları bolsa kem. Hádden tıs kóp shıyrın ishimlikler nosog'lom salmaq artpaqtası, semiriwshilik hám tislerdiń bólekleniwine alıp keliwi múmkin. Bul ishimlikler balańızdı toldıradı hám salamat awqatlanıw ushın ashlıqtı azaytadı. Eger balalar jaslıǵında úzliksiz túrde shıyrın ishimlikler tutınıw qilsalar, bul nosog'lom, turaqlı ádetti keltirip shıǵarıwı múmkin. Balalarǵa kofeinli awqatlar hám ishimlikler usınıs etilmeydi, sebebi kofein organizmge kalsiyni jaqsı sıńırıwdı toqtatadı. Kofein da eskertiwshi qural bolıp tabıladı, yaǵnıy ol balalarǵa jasalma energiya beredi. Bul azıq-awqat hám ishimlikler qatarına kofe, shay, energetikalıq ishimlikler hám shokolad kiredi.
Salamat tvorogler
Perzentińizdi salamat azıq-awqat gruppalarınan tvorog tańlawǵa úndew. Buǵan ǵoza, pishloq, kem maylı yogurt hám jańa mıywe yamasa palız eginleriler kiredi, Tap sol zat tamaq aqırındaǵı shıyrınlıkka da tiyisli. To'g'ralgan mıywe yamasa yogurt salamat variant esaplanadı. Eger siz ayriqsha tamaq bermekshi bolsańız, banan nonini sınap kóriń. Kekslar hám shokolad sıyaqlı júdá shıyrın zatlardı, tuwılǵan kún ushın saqlań.
2. Balalardıń ósiw hám rawajlanıw faktorları
Ósip kiyatırǵan organizmdi tuwrı tárbiyalaw ushın bala organizmin ósiw hám rawajlanıw sıyaqlı tiykarǵı qásiyetlerin biliw zárúr. Ósiw hám rawajlanıw barlıq tiri organizmler sıyaqlı, adam organizmine tán ózgeshelik bolıp tabıladı. Organizmdiń hár tárepleme ósiw hám rawajlanıwı onıń payda bolǵan waqtından baslanadı. Bul eki protses quramalı process esaplanıp, bir-pútkil hám bir-birine baylanısqan bolıp tabıladı.
Ósiw degende dene kletkalarınıń kóbeyiwi nátiyjesinde tiri organizm ólshemleriniń artpaqtası, yaǵnıy moynıń sozılıwı, salmaqlıqtıń artpaqtası túsiniledi. Bala málim jasqa shekemgi to'xtovsiz, biraq ósiw dáwirinde ayırım dene bólimleriniń ılayıqsız ósiwi (bas, ayaq hám qol suyekleri, tós qápesi hám qarın boslig'i hám ishki shólkemleri) hám túrli jasda hár-qıylı jedellikte bolıwı múmkin, soǵan qaramastan barlıq toqıma hám kletkalarda yaǵnıy organlarda ósiw bir waqıtta áyellerde ortasha 17-18 jasqa shekemgi, jigitlerde 19 -20 jasqa shekemgi tamamlanadı.
Ósiw qatarında kletkada olardıń atqaratuǵın wazıypasınıń artpaqtası procesi baqlanadı. Bul rawajlanıw procesi bolıp tabıladı. Rawajlanıw degende ósip atırǵan organizm toqıma kletkalarınıń hám shólkemleriniń qáliplesiwi, yaǵnıy bala organizmi kletkalarınıń rawajlanıwlasıp, óspirimlik hám jetik jastaǵı adamlarǵa tán bolǵan bir muncha quramalı toqıma hám organlarǵa ıyelewine aytıladı.
Adam organizminiń rawajlanıwı ómir boyı dawam etip, turatuǵın to'htovsiz process bolıp tabıladı. Balanıń rawajlanıwı máyek kletkanıń otalanishidan baslap ómir aqırıǵa shekemgi dawam etedi. Organizm jismonan, aqlan hám jınıslıq rawajlanadı, yaǵnıy, quramalılasadı. Organizm ósiw hám rawajlanıwda barlıq etaplarni balalıq, óspirimlik, óspirimlik, jaslıq, etuklik dáwirlerin basıp ótedi. Adam ómiriniń hár bir dáwirinde sol dáwirdiń xarakterli qásiyetleri, aldınǵı dáwirdiń qaldıqları, kelesi dáwirdiń urıqları payda boladı. Ósiw bul organizmdiń muǵdar kórsetkishi, rawajlanıw sapa kórsetkishi esaplanadı. Bul eki process tegis emeslik, úzliksizlik, geteroxronik hám akseleratsiya processleri tiykarında júzege shıǵadı.
Dene salmaǵı jasqa qaray tómendegishe ózgeredi. Jańa tuwǵan qız balalardıń ortasha salmaǵı 3, 5 kg, ul balalardıki bolsa 3, 4 kg, boladı. Balanıń salmaǵı tuwılganidan keyingi birinshi ayda 600 g, ekinshi ayda 800 g artadı. Bir jasar balanıń salmaǵı tuwılganidagi salmaǵınan úsh ret artıp 9 -10 kgga etedi. 2 jasda balanıń salmaǵına 2, 5-3, 5 kg qosıladı. 4, 5, 6 jaslarda bala salmaǵına hár jılı 1, 5-2 kg qosılıp baradı. 7 jastan baslap onıń salmaǵı tez artıp baradı. 10 jasqa shekemgi ul balalar menen qız balalar dene salmaǵı birdeyde ózgeredi. Jınıslıq etilish baslanıwı menen qızlardıń salmaǵı 4-5 kg den 14-15 jasda hár jılı 5-8 kg artadı. Ul balalarda bolsa 13-14 jastan salmaǵı 7-8 kg artadı. 15 jastan baslap olardıń salmaǵı qızlardıń salmaǵınan artıp ketedi.
Intellektual rawajlanıwdıń tegis emesligin barlıq klass oqıwshılarında kóriw múmkin. Bul tegis emeslik ayırım jaǵdaylarda balanıń intellektual tárepten orqada qalıwı bolsa, basqa halda shaxstıń salıstırǵanda tez ósip ketiwi sebep boladı. Birinshi halda bul ózgesheliktiń ústinligi kishi mektep jasındaǵı balalarǵa tán bolsa, basqa jaǵdaylda oqıtıwshınıń sabaq beriw uqıpına da baylanıslı. Ekinshi jaǵdaylda oqıwshı óz sinfdoshlaridan ózib ketken halda, ol ǵárezsiz bolıwǵa hám ózbilermenlikke berilip oqıtıwshına da bo'ysinmay qaladı. Bunday oqıwshılar oqıtıwshına salıstırǵanda teńlesiwge háreket etip, óz sinfdoshlariga húrmetsizlik menen qaray turmıs tájiriybesinen orqada qaladı. Sol sebepli balalardı salıstırǵanda ózib ketiwine salıstırmalı munasábette bolıw kerek boladı.
Balalardı individual ósiw hám rawajlanıwın itibarǵa almastan turıp tálim-tárbiya jumısların ámelge asırıw múmkin emes. Balalardıń jaslarına salıstırǵanda intellektual jetilisiwi olardıń jeke qábiletine hám átirap ortalıq sharayatına da baylanıslı. Olardıń intellektual hám psixologiyalıq rawajlanıwı balalardı qorshap to'rgan ortalıqqa hám oqıw -tárbiyalıq jumıslarǵa da baylanıslı. Sonı esta saqlaw kerek, balalardıń salıstırǵanda bir neshe jıl birdey sharayatta jasalamatı olardıń jeke ósiw tempiga tásir etedi. Usınıń menen birge kishi mektep jasındaǵı balalar arasında oǵada uqıplıları da ushırasıp turadı. Bulardıń vunderkindlar (nemis tilinde tilsimli balalar ) dep ataladı.

4. Jeke gigiena hám salamat turmıs tárizin qáliplestiriwdiń gigienik máseleleri

Salamat turmıs tárizi adamlar salamatlıǵın saqlaw hám jaqsılawǵa qaratılǵan turmıs tárizi bolıp tabıladı. Jumıs hám dem alıstıń gigienik rejimi salamat turmıs tárizine járdem beredi, biraq chekiw, spirtli ishimlikler hám náshebent elementlardı tutınıw qılıw sıyaqlı jaman ádetler ırkinish beredi. Salamat turmıs tárizi - salamatlıqtıń tiykarǵı faktorı esaplanadi.
Ekspertlerdiń maǵlıwmatlarına kóre, salamatlıq 50-55% - insannıń turmıs tárizine, 20 -23% - genetikaǵa, 20 -25% - átirap -ortalıq (ekologiya ) jaǵdayına hám 8-12% - insan salamatlıǵına baylanıslı. Sonday etip, insan salamatlıǵı kóp tárepten turmıs tárizine baylanıslı, sonday eken, salamatlıqtı qáliplestiriw hám bekkemlewdiń ulıwma baǵdarı salamat turmıs tárizi dep shama etiwimiz múmkin.
Zamanagóy ideyalarǵa kóre, salamat turmıs tárizi- bular kúndelik insannıń ómiriniń tipik formaları hám usılları bolıp, social hám kásiplik funkciyalardı tabıslı ámelge asırıwdı támiyinleytuǵın denediń adaptiv (maslasıwshı ) hám rezerv múmkinshiliklerin bekkemlew hám jetilistiriw.
Hár qanday turmıs táriziniń orayında principler, yaǵnıy shaxs tárepinen ámel etetuǵın minez-qulıq qaǵıydaları bar. Biologiyalıq jáne social principler ámeldegi bolıp, olar tiykarında salamat turmıs tárizi qáliplesedi. Biologiyalıq principler: turmıs tárizi jasqa baylanıslı bolıwı kerek, energiya menen támiyinlengen, bekkemlew, ritmik, moፄtadil bolıwı kerek. social principler: turmıs tárizi estetik, etikalıq, kúshli ǵayratlı, ózin ózi sheklewi kerek.
Bul klassifikaciya shaxs hám ulıwmanıń birligi, organizm hám átirap -ortalıqtıń birligi - biologiyalıq jáne social principke tiykarlanadı. Sol munasábet menen, salamat turmıs tárizi tiykarǵı biologiyalıq jáne social turmıslıq minez-qulqlar formaları tiykarında insannıń ómirin aqılǵa say shólkemlestiriwden basqa zat emes.
Minez-qulıq faktorları. Biz túpkiliklilerin sanap ótemiz:
- ruhiy párawanlıqqa úles qosatuǵın unamlı sezim-sezimlerdi tárbiyalaw - turmıs hám salamatlıqtıń barlıq iskerlik tarawılarınıń hasası ;
- optimal qural aktivligi bioprogress hám salamatlıqtıń etakchi tug'ma mexanizmi bolıp tabıladı;
- ratsional awqatlanıw - bioprogress hám salamatlıqtıń tiykarǵı faktorı ;
- bioritmlarga sáykes keletuǵın ritmik turmıs tárizi organizm turmıslıq iskerliginiń tiykarǵı principi bolıp tabıladı;
- mehnat iskerligin nátiyjeli shólkemlestiriw - insan mánisin óz-ózin ańǵarıw, qáliplestiriw hám sáwlelendiriwdiń tiykarǵı forması ;
- jinsiy mádeniyat turni kóbeytiwdiń adekvat hám progressiv forması retinde turmıstıń tiykarǵı faktorı ;
- sog'lom qarmaq - nátiyjeli uzaq jas kóriwdiń tábiyiy procesi;
- giyohvandlikdan waz keshiw (alkogolizm, náshebentlik, chekiw hám basqalar) salamatlıqtı saqlawdıń sheshiwshi faktorı bolıp tabıladı.
Ámelde bul minez-qulqlar formaların ámelge asırıw júdá qıyın. Bunıń tiykarǵı sebeplerinen biri óz salamatlıgına hám salamat turmıs tárizine unamlı munasábette bolıw ushın motivatsiyanıń joq ekenligi dep tán alınıwı kerek. Gáp sonda, insannıń (mısalı, student) minez-qulqı tiykarında jatatuǵın mútajlikler ierarxiyasida salamatlıq birinshi orında emes. Bul orıs jámiyetiniń jeke hám ulıwma mádeniyatınıń tómenligi menen baylanıslı bolıp, bul insan mútajlikleri ierarxiyasida salamatlıq ma`nisiniń ústinligine (húkimranlıǵına ) jóneltirilganlikning joq ekenligine alıp keledi. Sol sebepli salamatlıqtı qáliplestiriw, bárinen burın, hár bir insannıń mashqalası bolıp tabıladı. Bul salamatlıq hám salamat turmıs tárizi motivatsiyasın tárbiyalawdan baslanıwı kerek, sebebi bul motivatsiya minez-qulqlardıń sistemalı faktorı bolıp tabıladı. Basqasha etip aytqanda, motivatsiya (maqsetli mútajlik) boladı - tiyisli minez-qulqlar boladı.