1. Xidmət sahələrinin inkişafında turizmin yeri və rolu

3. Turizm bazarının subyektləri

Turist bazarının subyektləri hüquqi və fiziki şəxslər olmaqla mülkiyyət hüququ olan və turist məhsulunun istehsalı və istehlakında iştirak edənlərdir. Turist məhsulunun istehsalçısı səyahət etmək arzusunda olan və konkret turist obyektinin seçən daxili və xarici vətəndaşlardır. Turist məhsulunun istehsalçıları turist formaları (turagentlər, turoperatorlar, maliyyə dillerləri) olub, mənfəət əldə etmək və turistlərin tələbatını ödəmək məqsədlərini güdür. Beləliklə, turist bazarında üç subyekt fəaliyyət göstərir: turist, turistoperator, turagent.

Turoperator fəaliyyəti turist məhsulunun istehsalı köçürülməsi və istehlakı ilə məşğul olan lisenziya əsasında²¹ fəaliyyətini təşkil edən hüquqi və ayrı-ayrı sahibkarlar təşkil edir.
Turoperator təsərrüfat subyekti yaxud fərdi sahibkar olub, turist marşuristlərinin və onların reallaşmasını, reklamları turun qiymətini təyin edir və göndərişləri satılmasını təşkil edir. Turoperatorlar turist sənayesində xüsusi rol oynayır. Turo-peratorlar turist məhsulunu əldə edir (təyyarə yerləri, oteldə yerlər və digər xidmətlər), xidmət paketini hazırlayır və onları müxtəlif istifadiçilərə satır- gəlir əldə etmək və yaxud bazarda rəqabətə dözmək üçün turist xidməti ayrı-ayrı satır. Gəlir məqsədilə turoperator turist paketini formalaşdırır və turist məhsulunun istehsalçı kimi çıxış edir.

Bu bir başa turist məhsulunu əlavə şərait tələb etmədən istifadə üçün edilir. Turist paketləri öz tərkib elementlərinə görə fərlənir. Digər tərəfdə turoperator ayrılıqda turizm xidmətini satır, turist xidmətini topdan satış dilleri kimi çıxış edir. Bu halda turoperator turist məhsulunun istehsalçısında turist məhsulunun turist paketində çox olaraq alır. Bəzən turoperator turist ayrı-ayrı xidmətini adamlarla öz fərdi paketini formalaşdırmak üçün satır. Turoperatorun qiymətləndirməsi onların çoxlu miqdarda turist məhsulunun qiymətinin düşməsindən özünü sığortalamaq qabiliyyəti ilə ölçülür. Xaricdə adətən aşağıdakı turoperator qrupları ayrılır;. kütləvi bazar; ixtisaslaşmış yerli səyyah.

Kütləvi bazar tipli turoperator daha geniş yazılıb. Onlar turist kurortlarına turist paketlərini satırlar. Turistlərin daşınması qatar və adi reyslər ilə reallaşır. Bu tip ancaq müəyyən olunmuş istiqamətdə turoperatorları əhatə edir:
-müəyyən olunmuş müştərilərə turist paketini təqdim dir. (gənclər, ailə və s.)
-müəyyən istiqamətlərə turist paketlərin təqdim edir (Türkiyə, Amerika, İngiltərə
və s.);
-müəyyən olunmuş nəqliyyat növündə turistləri daşıyır (gəmi, poezd və s.);
-xüsusiləşmiş tur təşkil edir (qış turizmi, ovçuluq və s.) Turoperatorlar turist paketinin yerli və xarici turistlərə satdıqlarına görə yerli və səyyar turoperatorlara bölünür. Səyyar turoperatorlar xarici turistlərə xidmət menecmenti rolunu oynayır, onları qarşılayıb, otellərə aparır.
Turoperatorlar xeyli sayda xidmətlər etməklə avtobus və otellərin olan qiymətlərin aşağı salır, yemə²²k, əyləncə proqramlar üçün kompaniyalarla danışaqlar aparır. Bəzi tuoperatorlar etnik qruplar üçün ixtisaslaşır.
Turoperator-turist formasının daha çox sənayeləşmiş görünüşüdür. O, özünün turist formasına topdansatış proseseini reallaşdırır, geniş ixtisaslaşmış turist əlaqələrini həyata keçirir. Tez-tez turist agentlərinə turları satır.
Turagentləri özünün xidmət vasitələri yoxdur. Onlar turist xidməti müəssisələri ilə turist göndərişi olanlar arasında əlaqələndirici rolunu oynayır. Hər ölkədə turagentin müxtəlif növləri formalaşır. Qabaqcıl ölkələrin təcrübəsinə görə aşağıdakı növləri qəbul etmək olar:

1. 
   Baş agentlər. Onlar xüsusi nəqliyyət lisensiya alır. Bu lisensiya onlar ölkə
   

daxilində nəqliyyatın təşkilinə təminat verir. İxtisaslaşmasınfda asılı olaraq agentlər kütləvi turist turu təqdim olur. Xarici turistlərə müəyyən olunmuş marştutlar təqdim edir.

2. 
   Turist agentləri ancaq Azərbaycanda turu təşkil edirlər.
   

2. 
   Agent altılar, boş və turist agentləri arasında xidmət reallaşdırır
   

Turoperatorlar və turagentlər turist sənayesinin tərkibinə daxildilər