1. Xitoy adabiyotida doston janrining paydo bo’lishi Xalq dostonlarining xitoy adabiyotidagi o’rni

1. Butun dunyo haqidagi hikoya
Adabiyotning dastlabki shartlarini qanday o'rnatish kerak? Adabiyot tadqiqotining obyektivlashuvi, gnoseologiya nazariyasi va ob'ektiv dunyoning aks etishi, milliy xususiyatlar va davr ruhi adabiyotning tashqi olamidan kelgan adabiyotni muhokama qiladi. Sof adabiyot esa o’ziga xos xolislikni yaratadi. Adabiyot borligi uchun mavjud. Adabiyot til va tasavvur san’atiga tayanib, ijtimoiy voqelikdan farq qiladigan fantastik dunyo yaratadi. Va har qanday to'liq tushuncha og'zaki adabiyotni o'z ichiga olishi kerak. Adabiy san’atning zamirida lirika, doston va drama yotadi, chunki ularning barchasi xayoliy olam, xayoliy olam bilan bog’liq. Til san'ati adabiyotga qaraganda kengroq soha bo'lib, u til orqali amalga oshiriladigan badiiy ijodning barcha shakllarini anglatadi. Tilga kelsak, u adabiy til, ilmiy til va kundalik hayot tilini o'z ichiga oladi. Epik til maxsus ixtisoslashgan tildir. Doston – til san’ati bilan qurilgan olam bo’lib, unda xonandalar tomonidan maxsus ovozli tilda hikoya qilinadi, rivoyat esa dunyoni yaratishga yordam beradi! Dostonning janr sifatidagi qudratini til san’ati nuqtai nazaridan, shaklning mohiyat sifatidagi nuqtai nazaridan, adabiyotning o’ziga xos xususiyatlari nuqtai nazaridan tadqiq qilish uchun tilshunoslik zaruriy shartga aylanadi.
(1) Eposning janr sifatidagi ustuvorligi
Odamlar janrlarning she'riy xususiyatlarini matnlar, asarlar va janrlar o'rtasidagi assotsiatsiyalardan bilib olishlari mumkin. Asarning shakli janrdir va asar ma'lum bir janr shakliga ega bo'lgandagina mavjud bo'ladi. Janr oldindan mavjud bo'lgan tabiatga ega, u to'liq va to'liq va u ham bir butundir; janr sof shaklni o'z ichiga oladi; janr sub'ekt tomonidan tushunilishi va ishlatilishi kerak; fenomenologiya nuqtai nazaridan janr mutlaq mavjudlikdir. XIX asrdan boshlab adabiyot nazariyalarida asarlar janrning birligi va yaxlitligini o’zida mujassam etgan, asarning obro’-e’tibori tabiat tomonidan berilgan, deb hisoblaydi. "Odisseya" va "Iliada" ning asosiy hikoyaviy naqshlari bir xil; ikkalasi ham uydan uzoqda bo'lgan odam haqida, uning ketishi o'z yaqinlarini vayronagarchilikka olib keladi, u nihoyat uyatdan qasos olish uchun o'z shahriga qaytib keldi. Iliadaning Axillesning g'azabi atrofidagi markaziy voqeasi epik birlik va yaxlitlikni beradi. U toifani ifodalaydi. Uning mohiyati butun dunyoni shakllantirishdan iborat bo'lib, bunday fait accompli tomonidan yaratilgan tasvir asosiy substansiya bo'lib xizmat qilishi mumkin. "Odisseya" qaytib kelgan qahramonlar hikoyasiga tegishli bo'lib, unda bosh qahramon sifatida buyuk qaytib kelgan qahramon, armiya qo'mondoni, Poseydonning ta'qibchisi va Afina himoyachisi Odissey olinadi. U ulkan figuradir, shuning uchun bu figura butun dunyoni ochadi va barcha voqealar unga ko'ra tartibga solinadi, "Iliada" qahramonlari esa voqealarga qarab tartibga solinadi. "G'azab", bu Iliadaning birinchi yunon satrining birinchi so'zi. Bu shoir aytgan butun she’rning mavzusi. Shoirlar ijrochi va qo’shiqchi bo’lgan davrda “Iliada” qahramon Axillesning g’azabi haqidagi qo’shiq edi. “Iliada”ning 9-jildining 224-bandida shunday kuylangan: “Oʻtmishda ham shunday voqealar boʻlgan, qahramonlar qilmishlari shiddatli gʻazab bilan bogʻliq, degan mish-mishlarni eshitganmiz.” Qoida, faqat bir soʻz, birinchi soʻz. butun she'rning, 100 000 dan ortiq so'zli barcha she'rlarni jamlaydi. Xuddi shu narsa Odisseya uchun ham amal qiladi. Birinchi so'zdan foydalaning --- o'lim, qo'shiqning mavzusini ko'rsating. “Odisseya” yunon qahramoni Odisseyning Troya urushidan keyin qaytib kelgan safarida boshidan kechirgan sarguzashtlari haqida hikoya qiladi. Axeylarning Troyadan qaytishi haqida ko'plab sarguzashtli hikoyalar va she'rlar mavjud va "Odisseya" ning boshlanishi ataylab e'lon qiladi. Bu xuddi shu turdagi oxirgi qaytish hikoyasi. "Odisseya" Gomer davridagi ko'plab qo'shiqlardan biridir. Troyan qahramonining qaytish qo'shiqlariga "epik she'rlar" kiradi: "Qaytish", "Odyssey", "Telegonia" (Telegonia). "Odisseya" - Troya urushidan qaytgan yunon qahramonlari haqidagi qo'shiq, bu qahramonlar orasida Odissey, Agamemnon, Menelaus, Nestor va boshqalar bor. Dostonda hikoya dunyoni yaratishda yordam beradi. Uzoq shakl omon qolish uchun boshqa kuchlarga bog'liq. Bir buyuk shaklda dunyo yaratilgan. Bu ijodiy kuch narsalarda mavjud bo'lgan tashkilotdan kelib chiqadi. Doston dunyoni ko'rsatish va dunyo tasvirini amalga oshirishga, ya'ni "epik ko'rgazma"ga intilishga intiladi.
Butun dunyo dunyoviy va tasavvufiy olamni, real olamni va transsendental olamni, ichki dunyoni va uning atrofidagi dunyoni o'z ichiga oladi. Doston va rivoyatlarda transsendent olam, narigi dunyo mavjud bo’lib, u bu dunyodan farqli o’laroq, qo’rqinchli darajada begona olamdir. Gomer dostonida Odissey o'lganlarning son-sanoqsiz g'amgin ruhlarini ko'rgan, bu esa unga misli ko'rilmagan qo'rquvni uyg'otgan.Odissey o'z qalbidagi qo'rquvni tasvirlash uchun ikki marta "rangpar qo'rquv" so'zini ishlatgan.Ongda odam va xudo o'rtasida farq bor va bu erda pastki dunyo (er osti dunyosi) va bu dunyo (haqiqiy dunyo) o'rtasidagi farq. Ertaklarda ham dunyoning narigi tomonidagi ba'zi tasvirlar mavjud bo'lib, tabiatdan oshib ketish qobiliyati bor. Ertak qahramoni, u sirli kuchdan qo'rqmaydi, uning ko'zida hamma narsa bir xil o'lchamda. Ertaklarning "bir o'lchovliligi" va "tekisligi" ertaklarda organik olam va noorganik olam, inson dunyosi va xudolar dunyosi bir tekis dunyoda birlashadi. Ertaklar dunyoviy dunyoning barcha kishanlarini yengib o’tadi, tug’ilishni, qarilikni, kasallik va o’limni, muhabbat va nafratni, qayg’u va qo’rquvni yengib, ruhiy yuksalish oladi. Ertaklarda biz romanlar tarixini va hayotning og'irligini topa olmaymiz. Ertaklarda etishmayotgan narsa bu dunyoviy dunyo va sirli dunyo o'rtasidagi tafovut hissi emas. Uning qahramonlarida moddiylik, ichki dunyo, atrofdagi dunyoning grafikasi yo'q, shuning uchun ham butun vaqt bilan aloqasi yo'q.
Keyingi davrlarda doston shoirlari qanday qiyinchiliklarga duch kelishdi? U ishonilgan afsonalar va afsonalarga tayanmaydi, uning dunyosi "nasrda tartibga solingan" va "empirik haqiqat" sifatidagi dunyosi afsona va mo''jizalardan xoli bo'lib qolgan. Shoir yig'ilgan auditoriyani topmaydi, u o'quvchi uchun yozishi kerak. Faqat shu sababli, butun hikoya munosabati o'zgardi. Endi hikoyachi doston shoirining yuksak zaminida turmay, shaxsiy hikoyachi sifatida so’zlaydi, tomoshabin esa shaxsiy, shaxsiy o’quvchiga aylangani bois, hikoya qilinadigan butun dunyo ham olamning xususiy holiga aylandi. “Butun dunyo” hikoyasi “epos”, “xususiy olam”ning shaxsiy ovozda bayon qilinishi “roman” deb ataladi. Roman va dostonlar tabiatan ruhiy jihatdan qarama-qarshidir. Yozuvchining roman ijodi konfiguratsiya shaklida dunyoga aralashib, dunyoning bir qismini shart qilib qo'yadi va dunyoning bu qismini ma'lum bir tarzda bog'laydi va bu shakl nihoyat dunyoning bu qismini butunlay almashtiradi.