1. Yallig‘ qaytaruvchi eritish pechida misli shixta qorishmasini eritish texnologiyasi

Temir va boshqa birikmalar haqida: Yuqorida ko‘rib chiqilgan temir-mis sulfidlaridan tashqari, mis boyit­masida pirrotin Fe₇S₈ ham uchrab turadi.
Neytral yoki qaytarilish atmosferasida birikma qizdirilsa, 600⁰C dan yuqori haroratda pirit quyidagi kimyoviy reaksiya orqali ajraladi:
FeS₂ = FeS + ½ S₂
1000⁰C haroratga yetganda pirit to‘liq ajraladi. O‘sha havo atmo­sferasida temir sulfidi (FeS) murakkab birikma bo‘lib, deyarli ajralmaydi. Temir sulfidlari oksidlantiruvchi atmosferada qizdi­rilsa, oksid holatigacha oksidlanadi (Fe₂O₃ – gematit va Fe₃O₄ – magnetit).
Gematit 1560⁰C da eriydi, lekin havo atmosferasida 1350–1380⁰C oralig‘ida yengil ajraladi, ya’ni:
3Fe₂O₃ = 2Fe₃O₄ +½ O₂

Magnetit murakkab kimyoviy birikma bo‘lib, neytral va oksid­lantiruvchi atmosferalarda 1590⁰C da suyuq holatga ajralmasdan, o‘z kimyo­viy ko‘rinishini o‘zgartirmasdan o‘tadi.

Temir oksidi FeO (vyustit) o‘ta murakkab birikma, neytral atmo­sfe­rada qizdirilsa, umuman o‘zgarmaydi. Oksidlantiruvchi atmo­sferada yuqo­ri oksid holatlarga, masalan, magnetit holiga oson o‘tadi.
Mis boyitmasida mavjud bo‘lgan rux, qo‘rg‘oshin va boshqa metall birikmalarining o‘zgarishini qisqacha ko‘rib chiqamiz.
Rux sulfidi ZnS qisman oksidlanadi, qisman parchalanadi, qisman esa reaksiyaga kirib, erkin metallik holiga o‘tadi:

ZnS + 2ZnO = 3Zn + SO₂

Yallig‘ eritish pechida rux jarayon mahsulotlarida quyidagicha taqsim­lanadi: shteynga 45,5%; gaz va changga 5,55%, toshqolga 50 %.
Mis boyitmasida ko‘pincha qo‘rg‘oshin sulfidi Pb uchraydi. Yallig‘ pechda eritish davrida qo‘rg‘oshin quyidagicha taqsimlanadi: shteynga 30%, toshqolga 59,6 %, chang va gazlarga 10,4 %.
Mis boyitmasida ko‘pincha margimush, surma, vismut va kamyob metallar bo‘ladi. Ularning kimyoviy aylanishlarini batafsil o‘rganish uchun, birinchi navbatda, jarayon mahsulotlari ichra taqsimlanishlari ko‘rib chiqiladi, %:

	As	Sb	Bi
Toshqolga	54,2	54,0	7,6
Gazga	11,8	16,0	85,4
Chiqish darajasi	66,0	70,0	93,0
Shteynga	34,0	30,0	7,0

Kamyob metallarning taqsimlanishi, %:

	Cd	In	Ge	Tl	Se	Te
Shteyn	59	55	33	53	70	62
Toshqol	17	40	54	38	9	18
Chang	24	5	13	9	21	20

Bekorchi va ikkilamchi jins minerallari bo‘lmish kremnezem SiO₂, glinozem Al₂O₃, kalsiy oksidi CaO va boshqalar, deyarli o‘zgarmagan holda, toshqol tarkibiga to‘liq o‘tadi.
Qurama tizmasida mis-molibden koni alohida joylashgan, biroq uning yonginasida rux-qo‘rg‘oshinli kon ham bor. Misli ashyolar tarkibida rux­ning paydo bo‘lishi bejiz emas. Rux sulfidi yuqori erish haroratiga ega bo‘lib­­gina qolmay, uning zichligi ham ancha kamdir. Rux ko‘proq shteyn tarkibiga o‘tadi. Shixta tarkibida ruxning ko‘payishi shteyn zichligi­ning kamayishiga olib keladi. Toshqol chegarasidagi fazalar oralig‘idagi tarang­lik kamayishi ro‘y beradi. Bu o‘z navbatida toshqol tarkibida misning ko‘p­roq yo‘qolishiga bog‘liq. Umuman olganda, ruxning shteyn va toshqol­ga taq­simlanishi misning shteyn, FeO ning toshqol tarkibida ko‘pa­yishiga olib keladi. Rux oksid holida jarayonga unchalik salbiy ta’sir ko‘rsatmasa-da, biroq sulfid holidagi ruxning shixta tarkibida ko‘p bo‘lishi toshqolda erigan oltingugurtli birikmalarning ko‘payib ketishi hisobiga rangli metallarning mexanik yo‘qolishi ortib boradi, bu esa misning toshqol bilan ko‘proq tash­lanma joyga chiqib ketishiga olib keladi. O‘rtacha 5% gacha rux oqova gaz orqali chang hisobiga uchib ketadi. Olmaliq tog‘-metallurgiya kombi­na­ti­dagi xomashyo tarkibida qim­mat­baho metallar: oltin, kumush, kadmiy, indiy, germaniy, talliy, selen, tellur, osmiy, reniy va boshqa rangli va nodir me­tal­lar mavjudki, ular eritish mobaynida shteyn, toshqol, gaz va chang tar­kibiga o‘tib, quyidagicha taqsimlanadi: oltin va kumush zichligi boshqa me­tal­larga qaraganda ancha og‘ir bo‘lganligi uchun ham asosan shteyn tar­ki­bi­ga o‘tadi. Reniy, asosan, chang tarkibida bo‘lib, oqova gaz bilan uchib chi­qadi.
Nodir metallardan selen bilan tellurning 65–70% shteynga o‘tsa, 20% atrofida metallar oqova gaz tarkibida uchib ketadi, qolgan gaz miqdori tosh­qolga o‘tadi, qolgan metallar: indiy, germaniy, talliy o‘rtacha teng yarmi toshqolda bo‘lsa, qolganlari toshqol va gaz tarkibida bo‘ladi. Bu nodir metallar o‘zi kam bo‘lganligi uchun ham ularni qayta ishlash yoki ajratib olish unchalik yuqori iqtisodiy samara bermaydi. Biroq reniy va osmiylarni nihoyatda kam miqdorda bo‘lsa ham ajratib olish eng dolzarb muammo­lardan biridir. Bu kamyob metallar mustaqil respublikamiz xalq xo‘jaligiga eng kerakli metallardandir. Unchalik murakkab bo‘lmagan gidrometal­lurgiya usuli bilan har ikkala metalni ham Olmaliq mis eritish zavodida qo‘shimcha sex ochib, ajratib olish mumkin. Tanlab eritish va oddiy eks­traksiya usuli bilan sulfat kislotasi sexidagi texnologik eritmani qayta ishlash unchalik ko‘p kapital mablag‘ talab qilmaydi.
Mis eritish mobaynida unga yo‘ldosh bo‘lgan barcha unsurlarni qayta ishlash yo‘li bilan ajratib olish, ularni kompleks qayta ishlash davr talabi ekanligini bugungi bozor iqtisodiyoti ko‘rsatib turibdi. Kon­lar tarkibida asosiy metallarning kamayib borishi, elektr va atom texnikasining misli ko‘rilmagan darajada rivojlanishi nodir metal­larga bo‘lgan ehtiyojning ortib borayot­ganligidan dalolat bermoqda. Bu borada Olmaliq tog‘-metallurgiya kombi­natida ham umidli kompleks tadbirlar rejalashtirilmoqda.