10. Elektr podstansiyalarning strukturaviy sxemalari va transformatorlarni tanlash. Reja

 
1.3.2 Bug‘-gaz va gaz-turbina qurilmali issiqlik elektr stansiyalari. 
Keyingi yillarda an’anaviy kondensatsion stansiyalarga nisbatan samaradorligi 
yuqori 
bo‘lgan bug‘-gaz va gaz-turbina qurilmali IESlarni qurish, 
rekonstruksiyalash 
va 
ulardan 
foydalanish 
ommaviylashgan. 
Bizning 
mamlakatimizda ham bir qator mavjud IESlarni shu kabi qarilmalarni o‘rnatish 
hisobiga kengaytirish va rekonstruksiyalash ishlari olib borilmoqda. 
Bug‘-gaz qurilmasi (BGQ) tuzilishi bo‘yicha ikkita qism gaz-turbina va bug‘-
turbina qismlaridan iborat bo‘ladi. Bunga mos holda ularda yoqilg‘ining yonishida 
paydo bo‘luvchi issiqlik energiyasi ikkita bosqichda elektr energiyasiga 
aylantiriladi. Ularda mavjud texnologiya bo‘yicha gaz yoki suyuq yoqilg‘idan 
foydalaniladi.
Bug‘-gaz qurilmali IESning ish jarayonini prinsipial sxemasi 1.5- rasmda 
tasvirlangan. Yonish kamerasida yonishdan hosil bo‘lgan mahsulot gaz turbina va 
mos holda elektr generatori rotorlarini harakatlantirib, elektr energiya ishlab 
chiqaradi (1- bosqich). Bunda gaz-turbinaning foydali ish koeffitsienti 0,3 
(samaradorligi 30%) dan ortiqroq bo‘ladi. Gaz-turbinadan chiquvchi gaz hali 
o‘zining yuqori haroratini saqlab qolgani holda, issiqlik almashtirgich, ya’ni qozon-
utilizator (bug‘ generatori)ga yuboriladi. Bu yerda bug‘ 500
0
C gacha qizishi 
natijasida uning bosimi 80 atmosfergacha etadi. Hosil bo‘lgan bunday parametrdagi 
bug‘ yordamida bug‘-turbinasi va navbatdagi elektr generatorining rotorlari 
harakatga keltiriladi (2- bosqich). Bu yerda birlamchi energiyaning 20-30% qismi 
elektr energiyasiga aylantiriladi. Bug‘-turbinasidan chiqqan suv bug‘i ana’anaviy 
kondensatsion IESlardagi singari kondensatorda kondensatsiyalanib, qaytadan bug‘ 
generatoriga haydaladi. 

---

Shunday qilib, butun BGQning foydali ish koeffitsienti taxminan 0,6 
(samaradorligi 60%) ni tashkil etadi. 
Bunday kombinatsiyalangan texnologiya elektr energiya ishlab chiqarish uchun 
zarur bo‘lgan yoqilg‘i sarfini an’anaviy kondensatsion siklda ishlaydigan 
qurilmalardagiga nisbatan sezilarli darajada kamaytiradi. Buni ushbu qurilmalarning 
samaradorliklari va ularda shartli yoqilg‘ining solishtirma sarfini taqqoslash orqali 
aniq ko‘rish mumkin: BGQning samaradorligi 50-60% bo‘lib, ularda shartli 
yoqilg‘ining solishtirma sarfi 200-240 g/kVt.soat bo‘lsa, an’anaviy kondensatsion 
siklda ishlovchi qurimalar uchun bu ko‘rsatkichlar mos holda 32-38% va 320-360 
g/kVt.soatni tashkil etadi. 
BGQning ikkala qismi mustaqil, ya’ni oddiy gaz-turbina qurilmasi (GTQ) va 
kondensatsion IES sifatida alohida ishlatilishi mumkin. Qurilmaning bunday 
xususiyatidan uning qismlaridan birini ta’mirlash davrida foydalanish mumkin. 
Bug‘-gaz qurilmali elektr stansiyalari quvvatiga qarab qo‘shimcha bug‘ yoki suv 
isitish qozon-utilizatorlari bilan jihozlanishi ham mumkin. Bunda elektr energiya 
ishlab chiqarishdan tashqari, bug‘-turbinani aylantirish va o‘z texnologik ehtiyoji 
uchun yo bug‘ (kichik, o‘rta va katta bosimli), yoki 140
0
Cdan yuqori haroratli issiq 
suv olish imkonini beradi. 
1.5- Rasm. Bug‘-gaz qurilmali IES ishlash jarayonining prinsipial sxemasi. 
Hosil qilingan energiya sovuq ishlab chiqarish uchun ham ishlatilishi mumkin. 
Bu holda issiqlik yuklamasi iste’molchisi sifatida unga absorbsion sovutish 
mashinasi ulanadi. Turli xildagi energiyani kompleks tarkibda ishlab chiqarish 
natijasida (elektr, issiqlik, sovuq havo) stansiyaning umumiy foydali ish koeffitsienti 
90% dan oshadi. Bunday bug‘-gaz qurilmali IESning ishlash jarayoni prinsipial 
sxemasi 1.6- rasmda keltirilgan. 
Bug‘-gaz qurilmalarining kamchiligi deyarli yo‘q, faqatgina bu yerda yoqilg‘i 
va uskunalarga bo‘lgan ma‘lum cheklov va talablar haqida gapirish mumkin.
Issiqlik 
almashtirgic
Gaz 
turbinas
i 
Yonish 
kamerasi 
Kondensat
or 
Bug’ 
turbinasi 
Elektr 
generator
i 
Elektr 
generato
Elektr energiyasi 
Elektr energiyasi 
Gaz/Mazu
t 
Sovituvchi suv 
Havo 
Tutun gazlari