10-mavzu. Beton uchun yashlyatilyadigan toʼldiruvchilar reja

To‘ldiruvchilarning ratsional donadorlik tarkibi 
Oldingi qarab o‘tilgan bo‘limlardan shuni xulosa qilish mumkinki, shunday 
donadorli tarkibdagi to‘ldiruvchilarni qo‘llash kerakki, bunda beton 
qorishmasining qulay joylashuvchanligiga va etarlicha bog‘liqligini tashkil etishi 
lozim, natijada mustahkam va iqtisodiy samarador beton olish imkonini beradi. 
Kerakli talab etilgan donadorlik tarkibdagi turli fraksiyadagi to‘ldiruvchilarni 
miqdorini hisoblash keyingi boblarda ko‘rib chiqiladi. Beton tarkibini tanlashda ratsional 
to‘ldiruvchilar donadorlik optimal tarkibi qarab chiqiladi. Biroq amaliyotda shu narsa 
ma’lumki, asosan maxalliy yoki yaqin joydan keltiriladigan to‘ldiruvchilar beton 
tayyorlashda 
ishlatiladi. To‘ldiruvchilarning donadorlik tarkibini tanlashda, donadorlik tarkibi 
chegarasi ishlatiladi. Rasm-3.8 va Rasm-3.9 da eng katta yirikligi 19,05 va 
38,1mm bo‘lgan donadorlik tarkibidagi to‘ldiruvchining tipovoy chiziqli 
chegarasi keltirilgan. 
Analogik holda, eng katta yirikligi 9,53mm bo‘lgan donadorlik tarkibidagi 
to‘ldiruvchining tipovoy chiziqli chegarasi Makintosh va Erntroy tomonidan 
taklif etilgan. Bu rasm-3.10 da keltirilgan. Grafikda to‘rtta donadorlik tarkib egri 
chiziqlari keltirilgan, har biri eng katta yiriklikdagi to‘ldiruvchilar uchun mos 
keladi. 
To‘ldiruvchi donalari tarkibida o‘ta katta yoki o‘ta kichik donalarning mavjudligi 
sababli, hamda aloxida donalarga nisbatan o‘zgaruvchan donalarning borligi 
tufayli, donadorlik tarkibining ratsional egri chiziqlari ko‘rsatilgan egri chiziqlar 
yaqinida joylashadi. SHu sababli ham, donadorlik tarkib oblasti haqida aytib o‘tish 
mumkin. Bu oblastlar keltirilgan grafiklarda ko‘rsatib o‘tilgan. Bir qancha texnik 
shartlarda to‘ldiruvchilarning donadorlik tarkibining ratsional egri chiziqlari oddiy 
bitta donadorlik tarkibi ratsional egri chiziqlariga nisbatan ko‘p ishlatiladi. 
Xar bir rasmdagi 1 egri chiziq eng katta donadorlik tarkibni namoyon etadi. 
Bunday donadorlik tarkibiga ega bo‘lgan to‘ldiruvchi asosida tayyorlangan beton 
qulay joylashuvchanlikka ega bo‘ladi, shu sababli ham bunday to‘ldiruvchilar 
kichik suv sement nisbatiga ega bo‘lgan qorishmalarda yoki yog‘li qorishmalarda 
ishlatish mumkin, faqat bunda to‘ldiruvchilarning segregatsiyasi bo‘lmasligiga 
ishonch bildirish lozim bo‘ladi. 
Xar bir rasmdagi 4 egri chiziq eng kichik donadorlik tarkibni namoyon etadi. Bu 
yaxshi bog‘lanuvchanlikni namoyon etadi, biroq u asosidagi beton qorishmasi past 
qulay joylashuvchanlikka ega bo‘ladi. To‘ldiruvchining 4,76mm o‘lchamdagi va 
britaniya nazorat elagi №14 ko‘zi o‘lchamidagi donalar fraksiyasining ortiqcha 
qismi qattiq beton qorishmasini chiqishiga olib keladi, bu qorishmani faqat 
vibrator orqali yotqizish mumkin bo‘ladi. 

---

146 
To‘ldiruvchilarning donadorlik tarkibini tanlashda, donadorlik tarkibi 
chegarasi ishlatiladi. Rasm-3.8 va Rasm-3.9 da eng katta yirikligi 19,05 va 
38,1mm bo‘lgan donadorlik tarkibidagi to‘ldiruvchining tipovoy chiziqli 
chegarasi keltirilgan. 
Analogik holda, eng katta yirikligi 9,53mm bo‘lgan donadorlik 
tarkibidagi to‘ldiruvchining tipovoy chiziqli chegarasi Makintosh va 
Erntroy tomonidan taklif etilgan. Bu rasm-3.10 da keltirilgan. Grafikda 
to‘rtta donadorlik tarkib egri chiziqlari keltirilgan, har biri eng katta 
yiriklikdagi to‘ldiruvchilar uchun mos keladi. 
To‘ldiruvchi donalari tarkibida o‘ta katta yoki o‘ta kichik 
donalarning mavjudligi sababli, hamda aloxida donalarga nisbatan 
o‘zgaruvchan donalarning borligi tufayli, donadorlik tarkibining ratsional 
egri chiziqlari ko‘rsatilgan egri chiziqlar yaqinida joylashadi. SHu sababli 
ham, donadorlik tarkib oblasti haqida aytib o‘tish mumkin. Bu oblastlar 
keltirilgan grafiklarda ko‘rsatib o‘tilgan. Bir qancha texnik shartlarda 
to‘ldiruvchilarning donadorlik tarkibining ratsional egri chiziqlari oddiy 
bitta donadorlik tarkibi ratsional egri chiziqlariga nisbatan ko‘p ishlatiladi. 
Xar bir rasmdagi 1 egri chiziq eng katta donadorlik tarkibni namoyon 
etadi. Bunday donadorlik tarkibiga ega bo‘lgan to‘ldiruvchi asosida 
tayyorlangan beton qulay joylashuvchanlikka ega bo‘ladi, shu sababli ham 
bunday to‘ldiruvchilar kichik suv sement nisbatiga ega bo‘lgan 
qorishmalarda yoki yog‘li qorishmalarda ishlatish mumkin, faqat bunda 
to‘ldiruvchilarning segregatsiyasi bo‘lmasligiga ishonch bildirish lozim 
bo‘ladi. 
Xar bir rasmdagi 4 egri chiziq eng kichik donadorlik tarkibni 
namoyon etadi. Bu yaxshi bog‘lanuvchanlikni namoyon etadi, biroq u 
asosidagi beton qorishmasi past qulay joylashuvchanlikka ega bo‘ladi. 
To‘ldiruvchining 4,76mm o‘lchamdagi va britaniya nazorat elagi №14 
ko‘zi o‘lchamidagi donalar fraksiyasining ortiqcha qismi qattiq beton 
qorishmasini chiqishiga olib keladi, bu qorishmani faqat vibrator orqali 
yotqizish mumkin bo‘ladi. 
1 va 4 egri chiziqlarga mos keluvchi donadorlik tarkibiga ega 
bo‘lgan to‘ldiruvchilar asosida bir xil qulay joylashuvchanlikka ega bo‘lgan 
qorishmalarning suvga talabchanligi oxirgisi uchun nisbatan katta bo‘ladi. 
Bir xil to‘ldiruvchi nisbatiga ko‘ra esa: sement shuni ifodalar ediki, 
to‘ldiruvchi donadorlik tarkibi -4 bo‘yicha past mustahkamlikka ega 
bo‘ladi. Bir xil mustahkamlikni saqlashi uchun ikkita beton uchun, mayda 
donadorli