10-mavzu: Sodda gap sintaksisi. Gapni boʻlaklari. Bosh boʻlaklar. Ega va uning ifodalanishi. Kesim, uning turlari, ifodalanishi. Gap boʻlaklarining ta’rifi va tasnifi. Ega va uning ifodalanishi. Kesimning ta’rifi va turlari
– Qishloqda qanday yangiliklar bor? –
Download 0.66 Mb. Pdf ko'rish
|
10-ma\'ruza
- Bu sahifa navigatsiya:
- ha, yo’q
|
– Qishloqda qanday yangiliklar bor?
– Hech qanday yangilik Yo’q. – Men Samarqandlikman. – Siz-chi? So’roq gaplar tarkibida nahot, nahotki, axir, rostdan kabi so’zlar ishtirok etishi mumkin. Bunda so’roq bilan bir vaqtda har xil modallik ottenkalari (shubha, gumon, ishonchsizlik, ta’kid kabilar) ham anglashiladi. M: Nahotki ertaga ham Yomg’ir tinmasa-ya? Sizga necha marta aytish kerak, axir? So’roq gaplar ifodalanish vositalari jihatidan quyidagicha bo’ladi: 1.Yuklamalar vositasida tarkib topgan so’roq gaplar. Bunda ifodalanayotgan fikr so’zlovchi uchun noma’lum bo’lmaydi. So’zlovchi bu holda o’z fikrining tinglovchi tomonidan tasdiq yoki inkor qilinishini bilib olishni maqsad qilib qo’yadi. Bunday so’roq gaplarda ko’pincha ha, yo’q, so’zlari ishlatiladi. Masalan: Moskvani ko’rganmisan? – Yo’q. Toshkentni-chi? – Ha. 2. So’roq olmoshlari vositasida shakllangan so’roq gaplar. Bunday so’roq gaplar kim?, nima?, qanday?, qaysi?, qayerda?, qayerga?, qachon?, nima uchun? singari so’roq so’zlar yordamida tuziladi. Bu so’zlar nima haqida so’roq berilganligini bildiradi. Bunda so’roq gap so’zlovchi uchun noma’lum bo’lgan narsani aniqlab olishga qaratilgan bo’ladi. Masalan: Qayerdan keldingiz? Qishloqdan. Kimingiz bor? Onam, otam, akam, singlim. 3.So’roq ba’zan intonatsiya vositasidagina anglashishi mumkin. Bunday so’roq gaplarda ko’pincha taajjub, shubha, hayratda qolish kabi modal ottenkalar ifodalanadi. Masalan: Zalga to’planinglar. Konsert bo’larmish. – Konsert bo’larmish? Faqat intonatsiya bilan shakllangan so’roq gaplar o’ziga xos balandroq ovoz bilan talaffuz etiladi. So’roq gaplar xarakteriga ko’ra 3 xil bo’ladi: 1. Sof so’roq gaplar. 2. Ritorik so’roq gaplar. 3. So’roq buyruq gaplar. Sof so’roq gaplar tinglovchidan ma’lum javobni talab qiladi. Masalan: Sen bu yil qayerga dam olishga bording? Sizlar qaysi to’garakka a’zo bo’ldilaringiz? Sof so’roq gaplarda taajjub, gumon, shubha kabi qo’shimcha ottenkalar ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Nahotki, ilmli kishi ham tartibsizlik qilsa?(taajjub). Uning oldiga borib , bor gapni aytib bersammikan? Ritorik so’roq gaplarda so’roq ichida uning javobi ham anglashinib turadi. Ritorik so’roq gaplar ichida yashirin tasdig’i mavjud bo’ladi. Ritorik so’roq gaplarda ularning javobi shu gapdagi biror bo’lak yoki ha, yo’q so’zlari orqali berilishi mumkin. Ko’rinadiki, ritorik so’roq gaplarda oddiy xabar berishdan tashqari emotsionallik va modallik ma’nolari kuchli bo’ladi. Masalan: Bu ishni kechiktirib bo’ladimi? Ritorik so’roq gap ta’sirchan nutq uchun vosita bo’lib xizmat qiladi. Masalan: Ayting, nega mening onam tug’maydikan, ilgari million-million qahramonlar, ko’ngillilar singari? Bolaning tug’ilishidan hayotining boshlanishini kim bilmaydi deysiz? Ritorik so’roq gaplarning maxsus turini aytmaysizmi? bo’ladimi? so’zlari bilan kelgan gaplar tashkil qiladi. Masalan: Bugun ro’paramdan birga o’qigan do’stim chig’ib qolsa bo’ladimi? Ahmadjonni aytmaysizmi? Yaxshi talaba bo’lib qoldi. So’roq-buyruq gaplar buyruq ottenkasini o’z ichiga oladi: Masalan: Tez-tez yurmaysanmi? So’roq buyruq gaplar maxsus so’roq intonatsiyasi bilan talaffuz qilinadi. Bu intonatsiya darak gap intonatsiyasidan keskin farq qiladi. So’roq gaplarda bevosita so’roqni bildirgan so’zda ovoz kuchayadi. Download 0.66 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|