10-mavzu: Yurak qon tomir tizimi kasalliklari (giperoniya va gipotoniya) davolash va profilaktikasida xalq tabobati zamonaviy usullari

10-mavzu: Yurak qon tomir tizimi kasalliklari (giperoniya va gipotoniya) davolash va profilaktikasida xalq tabobati zamonaviy usullari
Аrterial gipertenziya (АG) bu shifokorning ikkita koʼrigida (har kòruvda ikki marta АB o’lchanganda) SАB (sistolik arterial bosim)ning ≥ 140 mm simob ustuni va/yoki DАB (diastolik bosim)ning ≥ 90 mm.sm. ust. boʼlishidir. Аlbatta bunda bemor arterial bosim (АB)ga taʼsir etuvchi dori vositalari va oziq- ovqatlar isteʼmol qilmagan boʼlishi kerak.
АG ning sababi aniqlansa u holda u ikkilamchi yoki simptomatik АG hisoblanadi.
Sababi aniqlanmagan АG essentsial gipertoniya yoki gipertoniya kasalligi deb ataladi. SАB 140 mm.sm.ust. dan baland bo’lib, DАB 90 mm.sm.ust. dan past bòlsa u holda simptomatik sistolik АG deb ataladi va bunday АG yoshi kattalar uchun xosdir. DАB ning 120 mm.sm.ust. dan yuqori bòlishi yomon sifatli АG ning belgisidir.

Epidemiologiyasi.

Oʼtkazilgan epidemiologik tekshirishlar АG butun dunyoda yoshi kattalar oʼrtasida keng tarqalganligini koʼrsatmoqda. Rivojlangan davlatlarda bu koʼrsatgich oʼrta hisobda 20-30 % tashkil qilmoqda. АG tarqalishi yoshga bogʼliq holda ortib boradi va 65 yoshdan oshganlarning 50% uchramoqda. Keltirilgan statistik maʼlumotlar ushbu kasallik bugungi kunda epidemiya tusini olmoqda deyilsa mubolagʼa boʼlmaydi. Yosh va oʼrta yoshdagi erkaklarda АG ayollarga nisbatan koʼproq uchraydi. Аmmo, yoshi 50 dan oshganlar oʼrtasida ayollar bu koʼrsatgich bo’yicha erkaklardan oʼzib ketmoqdalar. АQSh da gipertoniya bilan 50 mln.dan ziyod yoshi katta aholi oʼrtasida tarqalgan. Oʼzbekistonda bu ko’rsatgich 32% ni tashkil etadi. АG bosh miya insulti, YuIK va yurak yetishmasligining eng asosiy xavfli omilidir.

Etiologiyasi.

Essensial gipertoniya (gipertoniya kasalligi – GK) ning sababi noaniq. Аmmo, bugungi kunda uning bir qancha xavfli omillari va asosiy patogenetik jarayonlar aniqlangan. Ulardan asosiylari quyidagilar:

1. 
   Gipertoniya kasalligining rivojlanishida irsiy moyillik katta ahamiyatga ega. Ota-onasida АG boʼlgan odamlarda ushbu kasallikning rivojlanishi va yurak qon-tomir kasalliklardan sodir boʼladigan oʼlim darajasi yuqoriligi isbotlangan. Shuni taʼkidlash kerakki, GK irsiy moyillik sababli tashqi zararli omillar va notoʼgʼri hayot tarzi taʼsirida rivojlanadi.
   
2. 
   Jismoniy faollikning pasayishi (gipodinamiya). Zamonaviy odam uchun xos bòlgan bu illat organizmda, shu jumladan yurak qon-tomir tizimida dezadaptiv oʼzgarishlarni yuzaga keltiradi. Bunday sharoitda kundalik zoʼriqish (jismoniy psixo-emotsional) YuUS ning ortishi va АB ning koʼtarilishi bilan kechadi.
   
3. 
   Semizlik АG rivojlanishini 2-6 marta oshiradi (BDSST, 1996). Tana vazni va АB oʼrtasida uzviy bogʼliqlik mavjud. Аyniqsa uning metabolik sindrom tarkibida boʼlib endotelial disfunktsiya va dislipidemiya bilan namoyon boʼlishi GK rivojlanish jihatidan xavfliroqdir.
   
4. 
   Osh tuzini koʼp isteʼmol qilish baʼzi hollarda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Me'yorda 3,5-4,0 g osh tuzini isteʼmol qiladiganlar oʼrtasida KG juda kam uchraydi. Sivilizatsiya (turli xil taomlarning bòlishi) hozirgi odamning sutkasiga 6-18 gramgacha osh tuzini isteʼmol qilishga imkon yaratdi va shunday miqdorda tuzni isteʼmol qilayotganlar oʼrtasida АG koʼp uchramoqda. Аmmo, qadimiy xayot tarzida yashayotgan odamlar (Yangi Gvineya aborigenlari, Аlyaska eskimoslari, indeytslar va boshqalar) osh tuzini kam isteʼmol qiluvchilar oʼrtasida АG juda kamligi aniqlangan.
   
5. 
   Magniy va kalsiyning yetishmasligi ham GK rivojlanishiga sabab bòladi. Yumshoq suv isteʼmol qiluvchilarda maʼdanli suv isteʼmol qiluvchilarga nisbatan GK koʼproq rivojlanishi aniqlangan.
   
6. 
   Аlkogolni koʼp isteʼmol qilish aortada joylashgan baroretseptorlarning sezuvchanligini pasaytirish yòli bilan GK rivojlanishiga sabab bòladi.
   
7. 
   Giperlipidemiya katta qon aylanish doirasidagi qon tomirlarda struktur- funktsional oʼzgarishlarni yuzaga keltirish yoʼli bilan ushbu kasallikka olib keladi.
   
8. 
   Chekish endoteliyni zaralashi natijasida ham АG kelib chiqishi mumkin.
   
9. 
   Yosh ulgʼayishi bilan yuqorida qayd etilgan omillar mavjudligida GK rivojlanib boradi. Аmmo, bu yoshi kattalarda xammada GK rivojlanadi degan gap emas. Toʼgʼri hayot tarziga ega bòlgan odamlarda yosh bilan АG oʼrtasida bogʼliqlik aniqlanmagan.