10-tema. Molekulyar-kinetikalíq teoriya tiykarları Jobası


Download 140.34 Kb.
bet1/6
Sana25.01.2023
Hajmi140.34 Kb.
#1118732
  1   2   3   4   5   6
Bog'liq
8 Молекуляр 8


10-tema. Molekulyar-kinetikalíq teoriya tiykarları


Jobası:
1. Molekulyar – kinetikalíq teoriya tiykarları hám onıń tájriybelerde tastıyıqlanıwı.
2. İdeal gaz nızamları.
3. Molekulyar massa hám Avogadro nızamı.
4. Klayperon - Mendeleev teńlemesi. Universal gaz turaqlısı.
5. Gazlar molekulyar - kinetik teoriyasınıń tiykarǵı teńlemesi.


Tayanısh sózler hám túsinikler: Molekula, molekulyar kinetik teoriya hám onıń qaǵıydaları, Brounlíq qozǵalıs, zattıń gaz, suyıq hám qattı halatları, zat halatınıń parametrleri, izertlewdiń statistikalíq hám termodinamikalíq usılları, temperatura shkalaları, tıǵızlíq, basım, ideal gaz, ideal gazlardaǵı izoprocessler, gaz halatı teńlemeri,universal gaz turaqlısı, molyar massa, Avogadro hám Dalton nızamları, massanıń atom birligi, molekulyar kinetik teoriyanıń tiykarǵı teńlemesi, ortasha kvadratlíq tezlik, ortasha kinetikalíq energiya, Boltsman turaqlısı.


1. Molekulyar – kinetikalíq teoriya tiykarları hám onıń tájriybelerde tastıyıqlanıwı


Denelerdiń mayda bólekshelerden-atomlardan quralǵanlıǵı haqqındaǵı túsinik áiyem zamanlardan-aq payda bolǵan bolıp, bul haqqında grek filosofı Demokrit (eramızdan aldınǵı V-ásir) anıq pikirlerdi aytıp ótken. Keyinshelik denelerdiń atomlardan quralǵanlıǵı haqqındaǵı bunday táliymat umıtılıp ketti. Biraq ol XVI ásirde Gassendi, XVII ásirde Boyl, XVIII hám XIX ásirlerde Lomonosov, Dalton, Klazius, Boltsman, Maksvell hám basqa alımlar tárepinen klassikalíq molekulyar – kinetikalíq teoriya dep atalǵan ilimiy teoriya sıpatında jaratıldı.


Energiyanıń saqlanıw nızamınıń ashılıwı molekulyar-kinetikalíq teoriyanıń jánede rawajlanıwına alıp keledi. 1856 jılı Krenigtıń “Gazlar teoriyası tiykarları” kıtabı basılıp shıqtı. 1857 jılda Klazius (1822-1888) óz shıǵarmasında gazlar kinetikalíq teoriyasınıń kóp máseleleriniń sheshiliwin hám bul teoriyanıń tiykarǵı teńlemesiniń kelip shıǵıwın kórsetip berdi. 1860 jılda Maksvelldıń “Gazlar dinamikalíq teoriyasın túsindiriw” dep atalǵan klassik jumısı basılıp shıqtı. Ol bul shıǵarmasında birinshi márte statistik usıl arqalı molekulalardıń tezlikleri haqqındaǵı máseleni ashıp berdi. Molekulyar kinetikalíq teoriya úsh tiykarǵı qaǵıydanı óz ishine aladı.
1. Barlíq zatlar molekula dep atalıwshı mayda bólekshelerden quralǵan.
Belgili bir zat birdey molekulalar toplamınan ibarat. Tábiyatta hár qıylı zatlar ushıraǵanı úshın olardıń molekulaları da hár qıylı boladı. Molekulalar óz gezeginde atom dep atalıwshı mayda bólekshelerden quralǵan. Tábiyattaǵı atomlar turi sanawlı, ol Mendeleev periodlíq sistemasındaǵı elementler hám olardıń izotopları sanına te4.
Atom quramalı dúziliske iye bolıp, oń zaryadlı yadrodan hám onı orap alǵan teris zaryadlı elektron qabıqlarınan quralǵan. Biraq molekulyar kinetikalíq - teoriyada atomnıń qanday dúzilgenligine itibar bermey, onı qattı elastik shar dep qaraydı.
Atom hám molekulalardıń diametrleri 10-8-10-7 sm shamasında bolıp, 10 million molekulanı izbe-iz dizsek, 1-10 mm.li shınjır payda boladı. Egerde bir tamshı suwdaǵı molekulalardan sonday shınjır dúzilse, 300 mln.km.li shınjır payda boladı. Bunday shınjır menen Jer hám Quyashtı orap alsa boladı.
2. Molekulalar arasında bir waqıttıń ózinde óz-ara tartılısıw hám iyterisiw kúshleri bar boladı.
Ózara tásir kúshleri molekulalar arasındaǵı aralíqqa kúshli dárejede baylanıslı boladı. Molekulalar arasındaǵı ózara tásir kúshleri elektrlik tábiyatqa iye. Ózara iyterisiw kúshleri oń, ózara tartılısıw kúshleri teris dep esaplanadı. Molekulalar ózara tásirleskeni ushın kinetikalíq energiyadan tısqarı potentsiallíq energiyaǵada iye boladı.
3. Zattı qurawshı molekulalar tınımsız tártipsiz hárekette boladı.
Molekulalar bir-biri menen soqlıǵısıwı nátiyjesinde tezligin hám baǵıtların tınımsız ózgertip turadı. Temperatura artıwı menen molekulalardıń tártipsiz háreket tezligi de artadı. Molekulalardıń háreket tezligi zattıń ishki energiyasın belgileydi. Molekulalardıń tártipsiz háreketi jıllılíq háreket dep ataladı. Zattıń ishki energiyası degende molekulalardıń kinetik hám potentsial energiyalarınıń jıyındısı túsiniledi.
Zattıń temperaturası artıwı menen molekulalardıń jıllılíq háreketi kúsheyiwi hám molekulalar arasındaǵı aralíq artıwı nátiyjesinde molekulalar arasındaǵı tartısıw kúshi kemeyip, zat suyıq halatǵa ótedi. Temperatura jáne ortırılsa, molekulalar arasındaǵı aralíq artıp (r>1,510-7 sm), molekulalar arasındaǵı ózara tartısıw kúshleri júdá kemeyip ketedi, natiyjede zat suyıq halatdan gaz halatǵa ótedi. Solay etip zattıń qattı, suyıq yaki gaz halatda bolıwı zat molekulalarınıń jıllılíq háreket tezligine hám sırtqı shárayatǵa baylanıslı.
Zatlardıń molekulalardan quralǵanligi, molekulyar-kinetik teoriyanıń biz joqarıda kórip ótken úsh qaǵıydasınıń durıslıǵı kóp tajriybelerde uzil-kesil dáliylendi. Zatlardıń molekulalardan quralǵanlıǵın ápiwayı kóz yaki mikroskop menen kórip bolmaydı. Elektron mikroskoplar menen úlken molekulalardı, máselen, oqsil molekulasın kóriw mumkin. Biraq keyingi waqıtta elektron mikroskoplardı rawajlandırıw nátiyjesinde ayırım atomlardı da kóriwge erisildi.
Gazlardıń qısılıwı nátiyjesinde olardıń kóleminiń kemeyiwi molekulalar arasında belgili aralíq barlıǵın kórsetedi. Gaz qısılǵanda molekulalar arasındaǵı aralíq kemeyedi. Molekulalar arasında tartısıw hám iyterisiw kúshleriniń barlıǵı qattı denenıń óz formasın saqlawǵa umtılıwda kórinedi. Qattı deneni azǵana deformatsiyalaw ushın hám úlken mexanik kernew kerek. Olardıń sozılıwına molekulalar arasındaǵı tartısıw kúshleri, qısılıwına bolsa molekulalar arasındaǵı iyterisiw kúshleri qarsılíq etedi. Qattı deneni sındırıp bóleklerge bóliw ushında úlken kernew kerek. Bizge belgili, bul úlken kernew molekulalar arasındaǵı ózara tartısıw kúshin jeńiw ushın sarıplanadı. Sınǵan qattı deneni qayta pútin etip bolmaydı, sebebi qattı deneniń singan bólekleri bir-birine jabısbaydı, buǵan onıń betindegi gedir-budırları tosqınlíq etedi. Eger bir-birine biriktirilip atırǵan qattı denelerdiń beti júdá tegis etilse, qattı dene betidegi kópchilik molekulalar bir-birine júdá jaqın keliwi nátiyjesinde molekulalar arasında ózara tartısıw kúshi payda bolıp, qattı dene bólekleri jabısıp qalıwı mumkin. Máselen beti shlifovkalanıp jabıstırılǵan eki shiyshe plastinkani bir-birinen ajratıw ushın 6.105 Pa shamasında kernew kerek boladı. Qattı denelerdi bir-birine kleylep biriktiriw, svarkalaw, molekulalar arasında ózara tartısıw kúshleri borlıǵına tiykarlanǵan.
Molekulalardıń tártipsiz háreketin diffuziya hádiysesinde hám Broun háreketinde kóriwimiz mumkin. Eger shiyshe ıdıs tubine bir tamshı brom tamızılsa, bir neche sekunddan soń ıdıs tubinde toq qızǵısh brom puwları payda boladı. Bul puw joqarıǵa kóterilip, hawa menen aralasa baslaydı. Yaǵnıy diffuziya protsessi gúzetiledi. Hawa hám brom molekulalarınıń diffuziyası olardıń molekulalarınıń tártipsiz jıllılíq háreketi sebepli júz beredi.
1827 jılda ingliz biologı Broun molekulyar-kinetik teoriyanı tastıyıqlawshı jańalíq ashtı. Ol tajriybede suyıqlíq ishinde teńsalmaqlíqta turǵan gúl shańı bóleksheleri barlíq waqıtta tártipsiz háreket qılıwı nátiyjesinde olardıń belgili waqıt dawamındaǵı jaylasıwları quramalı sınıq sızıqlar formasında bolıwın kúzetti.



1-súwrette Broun bólekshesin 30 s dawamındaǵı jaylasıwları kórsetilgen. Suyıqlíq ishindegi bólekshelerdiń bunday háreket qılıwıǵa olarǵa suyıqlíq molekulalarınıń turli táreplerden kelip urılıwı sebep boladı.
Bir waqıttıń ózinde bólekshege suyıqlíq molekulalarınıń bir nechesi urılıwı mumkin. Biraq oǵan qaysı tárepten kóbirek molekulalar urılsa,

bólekshe sol molekulalar baǵıtında jıljıydı, keyin basqa tárepten kóbirek molekulalar urılıwı nátiyjesinde jáne háreket baǵıtı ózgeredi hám bul protsess uzluksiz dawam etedi. Suyıqlíq ishindegi bóleksheniń bunday quramalı qozǵalısı Broun háreketi dep ataladı.



Download 140.34 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
  1   2   3   4   5   6




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling