104-guruh uchun jahon tarixidan yakuniy savollariga javoblar. Ilk va qadimgi podsholiklar davrida misr

84. QADIMGI MISR ARXETEKTURASI. isr davlati о’zining qadim madaniyati, boy tarihi bilan boshqa rivojlangan davlatlar orasida yetakchi o’rinlardan birini egallaydi. Misrni ko’p asrlik tarihi va madaniyati toshlarda, sarkofaglarda, rassomlarning asarlarida, usta-hunarmandlarning ijodlarida, me’morchilik inshootlarida muhrlanib qolgan. Qadimgi Misr ehromlari, ya’ni pi- ramidalari jahon m e’m o rch ilig in in g eng noyob obidalari- dan biri hisoblanadi. Ehromlar asosi uch, to'rt va ko'p burchak- li geometrik shaklda bo'lib, asosi keng, yuqori tomoni torayib borgan va uchburchak shaklga ega bo'lgan. Qadimgi podsholik davrida Misr fir’avnlari va a’yonlari o'zlari uchun toshdan ulkan sag‘ana - ehromlar qurdirganlar. Bu ehromlarni bizdagi va boshqa joylardagi maqbaralarga qiyos qilish mumkin. Bunday maqbaralarga vafot etgan fir’avnlar, ularning oila a’zolari va amaldor-a’yonlari dafn etilgan. Ehrom-maq- baralar o’zining kattaligi va salobati bilan kishini hayratga soladi. Ayni paytda ehromlar fir’avn va amaldorlar kuch-qudratining ramzi ham bo’lgan. Misrda qurilgan eng katta va hashamatli ehromlar Jos- yer va Hufu maqbarasidir. Memtis shahri yaqinida m. av. 2600-yilda to'rtinchi sulola fir’avni Xufu qurdirgan maqbara o'zining ulkanligi va hashamati bilan kishini lol qoldiradi. Ehromning tomonlari 250 metr bo'lib, uning atrofini aylanib chiqish uchun sayyoh bir kilo- metr yo'l bosishi kerak. O'z davrida uning balandligi 150 metrdan ziyod bo'lib, hozirgi holati 146 metrdir. Uni qurish uchun ikki million uch yuz ming dona taroshlangan tosh ishlatilgan. Ehromlaming xomashyosi bo'lgan toshlar Nil daryosining o'ng sohili bo'ylab cho'zilgan arab qirlaiidagi tosh konlaridan qazib olingan hamda sil- liqlanib, sollarga ortilgan holda suv yo'li bilan olib kelingan. Toshlar pastda taroshlanib. silliqlangan. Maqbara qurilishiga taroshlab tayyorlangan toshlaming eng kichigi ikki yarim tonna, kattasi esa o'n besh tonnadan iborat boigan. Yunon tarixchisi Gerodotning yozishicha, bu ehrom raaqbara 25-30 yil mobaynida qurilgan ekan. Uning qurilishida 100 mingdan ortiq kishi doimiy ravishda ishlagan. Maqbara toshlari silliqlanib bir-biriga shunday zich qilib terilganki, toshlar oralig'iga Misrga tashrif buyurgan fransuz imperatori Napoleon Bonapart qilichining tig‘i ham sig‘magan ekan. Ehromlar Qadimgi Misr me’morchiligining eng noyob yodgorliklaridan biri hisoblanadi. Olimlar Xufu maqbarasini dunyodagi yetti mo'jizaning biri hisoblaydilar. Ehromlarni qurishda silliqlangan katta-kichik ba- haybat tosh plitalarini yuqoriga sudrash usuli bilan olib chiqilgan boisa kerak. Shubhasiz, bu ishda me’morlar q o i kuchi va ishchi hayvonlar - ho‘kizlardan foydalangan bo‘lsalar ajab emas. Ehrom- larga ishlatilgan ulkan toshlarni yuqoriga chiqarish masalasi olimlar orasida turli bahslar kelib chiqishiga sabab boigan. Fikrimizcha, toshlarni yuqoriga olib chiqish uchun pastdan yuqoriga yo‘g‘on- yo4g‘on to‘sinlardan maxsus koiarm a qurilgan. To'sinlarni yo'nib, silliqlab, unga yog‘, moy surilgan hamda toshlar sirg'antirish usuli bilan yuqoriga chiqarilib joylashtirilgan boiishi mumkin. Giksoslarga qarshi birinchi bilib kurash boshlagan va yangi podsholikning buyuk boshqaruvchilari sulolasiga asos solgan Fivalik hokimlar iz poytahtlarini Fivada tashkil etdilar 500 yil mobaynida bu shashar dunyoning eng ulug’ va muqaddas markaziga aylangandi. Fivaning hudosi Amon endi mushim rol’ iynay boshladi. Unga alohida e’tibor berildi. U quyosh hudosi Rega singdirildi. Tez orada ulkan qurilishlar boshlandi. 18-sulola fir’avnlarning dabdabali saroylari, oqsuyaklarning serhasham villalari misr hudolarining qasrlari qad kitardi. Angi podsholikning singgida qurilish ishlari faqat Misrdagina emas, balki uning tashqarisida misrga tobe bilgan Nubiyada sham olib borildi. Abu Simbeldagi qoyaga iyib ishlangan Ramzes III ibodathonasi yangi podsholikning singgi davridagi eng yirik qurilishlaridandir. Uning kiraverish tomoniga qoyali katta trapeciyasimon pilon kirinishi yinib ishlangan. Pilon oldida itirgan holda tasvirlangan tirtta 20 metrli Ramzes III ning haykallari sham qoya toshini yinish shisobiga yaratilgan. SHarqqa qaratilgan pilonning balandligi 33 metr, eni esa 38 metrdan iborat bilib, uning tepasi haykallar bilan bezatilgan. Ibodathonaning ichki qismi yangi podsholik davri me’morchiligi principlari asosida bajarilgan. Qurilishlar asosan 22-sulola vaqtida rivoj topdi. Sulolaning asoschisi SHeshonka Fivaning uchlik hudosi Amon, Mut va Honsularga baqishlab Tanis shashrida ibodathona tikladi. 25 sulola fir’avnlari musofir Nubiyadan bilganlar. YAngi podsholikning singgida Nubiya Misrdan ajralib chiqdi va mustaqillika erishdi. Lekin ulug’vor inshootlar Karnakda qurildi. 25-sulola eramizdan avvalgi 671 yilda Misrni Suriyaliklar tomonidan bosib olinishi bilan tamom bildi. Misrning ijtimoiy hayotida birmuncha jonlanish paydo bildi, lekin bu uzoqqa chizilmadi, chunki Misr sham iqtisodiy va sham siyosiy jishatdan ancha kuchsizlanib qolgan edi. Bu esa eramizdan avvalgi IV asrda eronliklar, singgi eramizdan avvalgi IV asrda Iskandar Maqduniy (makedoniyalik Aleksandr) tomonidan erlarni bosib olinishiga, uning iziga hos san’atda asta-sekin singgi va ellin dunyosi san’ati bilan qishilib ketishiga sabab bildi.\