МАЗМУН ВА ШАКЛ - Оламдаги турли нарса,
- ҳодиса ва жараёнларнинг
- диалектикасини ўрганишда,
- улар ўртасидаги алоқа ва
- муносабатларни билишда
- муҳим ўрин тутадига
- категориялардир. Мазмун
- муайян нарса, ҳодиса,
- жараёнларнинг ўзига хос
- сифати, хусусиятлари,
- муҳим белгилари, элемент-
- ларининг йиғиндисини англат-
- са, шакл мазмуннинг мав-
- жудлик усули, нарса ва
- ҳодисаларнинг ички ҳамда
- ташқи тузилишини ифода
- этади.
- Масалан, нарса ва
- жисмнинг мазмуни
- моддийлиги ва
- ҳаракатда эканли-
- гидадир. Худди шун-
- дай, атомнинг маз-
- муни унинг тарки-
- бидаги 30 дан ор-
- тиқ манфий, мус-
- бат ва ноль зарядли
- элементар зарралар,
- уларнинг резонанс-
- лари, электрон май-
- дон кабиларнинг
- шунчаки механик
- бирлигидангина
- иборат эмас.
- Айни пайтда, уларнинг ҳара-
- кати муайян майдонлар
- орқали бир-бирига таъсир ва
- акс таъсир кўрсатишини
- ҳам билдиради. Атомнинг
- шакли унинг таркибига ки-
- рувчи элементар зарралар-
- нинг жойланиш тартиби, зар-
- ралар ва майдон орасидаги
- муносабат асосида юзага
- келувчи алоқалар, боғла-
- нишнинг хусусияти билан
- белгиланади. Шунингдек,
- ҳар қандай бадиий асар-
- нинг мазмуни унда акс эт-
- тирилган воқеа орқали ғоя
- ва образлар тизимини бил-
- дирса, шакли шу асарнинг
- тузилиши, тили ҳамда ҳикоя,
- роман ва шу кабилар тарзи-
- да ифодаланади.
- Ушбу тушунчаларнинг
- умумлашиши объектив оламдағи хилма-
- хилликнинг моҳиятан яхлитлиги
- билан ифодаланади. Бироқ улар алоҳида
- -алоҳида ҳолатда ҳам воқеликдаги бирон-бир
- реалликни идрок этишга имкон туғдиради.
- Объектив олам бепоён бўлгани ва у жуда
- кўп нисбий бутунликлардан
- ташкил топгани учун бутун бошқа
- бутунликнинг
- қисми бўлиши, қисми эса бошқа элемент-
- ларга нисбатан бутунвазифасини
- ўташи ҳам мумкин.
- У олам ва ундаги
- нарсаларнинг
- Таркибий
- тузилишини
- англатади
- Бутун ва
- қисм — фалсафий
- категориялар
- Бутун нарса, ҳо
- диса ва уни
- ташкил этган қисм-
- ларнинг муайян тар-
- тибда жойлашган ва
- ўзаро боғланган
- Ягоналикнинг
- ифодасидир.
- Қисм бутун
- таркибига
- кирадиган, унинг
- таркибидагина ўз
- вазифаси (функ-
- цияси)ни бажара
- оладиган
- алоҳидаликдир.
- Сабаб оламнинг ҳа-
- ракати ва муайян
- вақт доирасида бўл-
- ган ўзгаришдан ' сўнг
- иккинчи бошқа бир
- натижанинг заруран
- келиб чиқишини таъ-
- минловчи асосий ҳо-
- дисани англатади.
- Оқибат эса ҳодиса-
- лар занжирида сабаб-
- нинг таъсиридан
- вужудга келадиган
- янги ҳодисадир,
- сабабнинг
- натижасидир.
- Оламдаги нарса
- ва ҳодисалар-
- нинг бир-бири
- билан алоқадор-
- лиги, таъсири ва
- акс таъсирини,
- воқеликка хос ана
- шундай муноса-
- батлар жараёни-
- даги сабаб ҳамда
- оқибат боглани-
- шини ифодалай-
- диган категория-
- лардир.
- Олам тарақ-
- қиётидаги боғ-
- ланишлар са-
- бабиятга, уму-
- мий қону-
- ниятга бўйсу-
- нади, деб ҳи
- собловчи таъ-
- лимот фанда
- Детерминизм
- оқими, деб
- юритилади
- Аксинча, са-
- бабият ва за-
- руриятни ин-
- кор этиб, бу
- Категориялар-
- ни воқеликдан
- ажратган ҳол-
- да тушунти-
- рувчи оқим
- индетерми-
- низм, деб
- аталади.
- Сабаб, баҳона ва шартни фарқлаш лозим. Баҳонани субъектив сабаблар
- қаторига киритиш мумкин. Бунда воқеа ёки шерикнинг ҳаракати ўзининг,
- одатда, нотўғри жавоб ҳаракатларини оқлаш мақсадида талқин қилинади
- ва баҳоланади. Шартлар – амалдаги ёки эҳтимол тутилган сабабнинг мав-
- жудлик муҳитини ташкил этадиган ички омиллар ва ташқи муносабатлар маж-
- муидир. Синергетика муҳитга ягона негиз, бўлғуси тузилманинг ранг-баранг
- шакллари манбаи, ривожланишнинг турли йўллари учун майдон сифатида
- қарайди. Сабаб-оқибат муносабатлари тизимида шартларнинг амалдаги
- аҳамиятини тушуниш учун қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фуқаро А. хоти-
- ни сузишни билмаслигидан хабардор бўлгани ҳолда, ундан қутулиш учун
- уни денгиз бўйлаб саёҳатга юборади. Оқибатда хотини сувга чўкиб ўлади.
- Эрнинг ҳаракатлари хотин ўлимининг сабаби ҳисобланадими? Бу мисол
- шартлар ўз ҳолича оқибат сабаби бўла олмаслигини, лекин сабабнинг амал-
- га ошишига кўмаклашадиган ёки монелик қиладиган омил ҳисобланишини
- кўрсатади.
- Воқеалар ривожи давомида содир бўладиган ҳодисаларни тавсифлаидиган,
- объектив оламдаги алоқадорликни ифода этувчи фалсафий категориялар.
- Фалсафанинг бошқа категориялари сингари зарурият ва тасодифларнинг
- мазмуни ҳамда умумий хусусиятлари ҳақидаги масала ҳозирга қадар ўтган
- кўплаб файласуфларнинг эътиборини ўзига жалб этган эди.
- Қадимги дунё фалса-
- фасининг Левкипп ва
- Демокрит каби
- вакиллари янги
- замон фалсафасининг
- П.Гольбах, Б.Спиноза
- каби намояндалари
- метафизик детер-
- минизм позициясида
- турганлари ҳолда ана
- шундай қарашни
- илгари сурдилар.
- Маълум шароит
- мавжуд бўлган
- тақдирда албатта
- юз берадиган
- ҳодиса ёки воқеа
- зарурият, деб
- аталади.
- Маълум шароит
- мавжуд бўлган
- тақдирда албатта
- юз берадиган
- ҳодиса ёки воқеа
- зарурият, деб
- аталади.
- Оламдаги нарса, ҳодиса ва ҳ.к.лар тараққиётининг давомийлигини, уларнинг
- бир-бирига ўтиб туришини англатадиган фалсафий категориялар. Ўзгариш,
- ривожланиш ва ҳодисаларнинг вужудга келиши, намоён бўлиши жараёнидаги
- ўзаро боғлиқликни тараққиёт ва ривожланиш деганда биз асосий ва муҳим
- хусусияти бўлгаи оламдаги ўзгаришни, янгиланишни, бир шаклдаги нарсалар-
- нинг иккинчиси билан алмашинишини, оддий организмларнинг, жисм ва
- ҳодисаларнинг мураккаброқ шакл ва мазмундагиларига айланиш жараёнини
- тушунамиз. Табиийки, бу жараёнлар ўз-ўзича, механик тарзда содир бўла
- бермайди, балки муайян зарурият, қонуният асосида рўёбга чиқади.
- Имконият янги нарса, ҳодиса ва тамо-
- йиллар келиб чиқишини ифодаловчи
- муайян шарт-шароит хамда вазият
- мажмуи, нарса, ҳодисанинг ички таби-
- атига кўра зарурий равишда реалла-
- шиши лозим бўлган, бироқ ҳали
- юзага чиқмаган воқеликдир.
- Воқелик эса имкониятнинг нисбатдоши
- бўлиб, реал ҳолат ва мавжуд бўлган
- ҳодисаларни ифодалайдиган
- категориядир.
- Реал ва формал, абстракт ва муайян имкониятлар фарқланади.
- Реал имконият имкониятни воқеликка айлантириши мумкин бўлган
- шарт-шароитлар мавжудлигини англатади. Формал имконият ри-
- вожланишнинг тасодифий омиллари маҳсулидир. Масалан, расман
- ҳар бир фуқаро депутат, миллионер ёки кўп болали бўлиши мумкин.
- Ўз-ўзидан равшанки, аксарият фуқаролар учун бу имконият
- воқеликка айланмаслиги ҳам мумкин.
- Категорияларда киши-
- лик жамияти кўплаб
- авлодларининг таж-
- рибаси ва фаолияти
- мужассамлашади.
- Билиш натижалари ўз
- аксини топувчи тушун-
- чалар ва категориялар
- бўлмаса, бугунги кунда
- билишнинг ўзи ҳам
- бўлмас эди;
- Категориялар қуйида-
- ги объективлик, муай-
- янлик, амалиёт
- билан боғлиқлик, та-
- рихийлик, ўзгарув-
- чанлик ва ш.к. хусу-
- сиятлар билан тав-
- сифланади.
- Категориялар фикр-
- лашнинг универ-
- сал шакллари бў-
- либ, уларда объек-
- тив воқеликда
- мавжуд бўлган
- умумий алоқалар,
- хоссалар ва муно-
- сабатлар акс этади;
Do'stlaringiz bilan baham: |
