11-8 ing 20 guruh talabasi Samiyeva Durdonaning “Konversiyaning tarixiy rivojlanishi ” mavzusidagi

5. Zamonaviy ingliz tilshunoslikda konversiya: otlashish, sifatlashish, fe'llashish

Atributiv otlar "tovuq sho'rva, dala o'yinchisi, poyga mashinasi, ayollar xonasi" kabi sifatdosh vazifasini bajaradigan otlardir. Konversiyaning fe'ldan ko'ra kamroq tarqalgan shakli - fe'ldan otga o'tish hali ham keng qo'llaniladi.Sun Tszi tomonidan yozilgan “The Art of War “(miloddan avvalgi 5-asr) dagi quyidagi jumlada ot sifatida qoʻllangan feʼlga misol keltirilgan. . If you attack only unprotected areas, you can be sure of success in attacks”. Bu misolda ,,attack” so‘zi avval ot, keyin esa fe’l sifatida qo‘llangan. ,,attack” so'zi ingliz tilida fe'l sifatida boshlangan, ammo bu erda ko'rinib turganidek, ot ham bo'lishi mumkin.

Fe'l va otlardan tashqari nutqning boshqa qismlarini o'z ichiga olgan konversiyalar kamroq uchraydi, lekin bir xil tushunchaga amal qiladi.Sifatlar otga aylanishi mumkin:Green (sifat) - green (ism) - golfdagi teshik yaqinidagi o't bo'shlig' I harflar otga aylanishi mumkin:
Yuqoriga (adverb) - yo'nalish yoki pozitsiyaYuqori (noun) - dunyoqarash yoki omadning ko'tarilish tendentsiyasi (masalan, "life's ups and downs")
Konversiya so‘z yasash jarayonining bir turi bo‘lib, unda so‘z shakli o‘zgarmagan holda yangi so‘z turkumiga yoki gap bo‘lagiga beriladi.

• 
  Konvertatsiya omofonlar kabi natija bermaydi.
  
• 
  Konvertatsiya odatda fe'llar va otlarni o'z ichiga oladi, lekin nutqning boshqa qismlarini ham o'z ichiga olishi mumkin.
  
• 
  So'zning ma'nosi asosan konvertatsiya orqali saqlanadi.
  
• 
  Ingliz tilidagi konversiya jarayoni yigirma birinchi asr leksikasida har qachongidan ham keng tarqalgan.
  

Substantivlashgan sifatlar ikkita ma'noga ega bo'lishi mumkin: 1) Substantivlashgan sifatlar umumiy ma'noda shaxslar sinfini ko'rsatishi mumkin (masalan, poor = the poor, dead = the dead, va boshqalar). Bunday sifatlar ko‘plik ma’nosida bo‘lib, ko‘plik fe’lini oladi. ,,The elderly receive a pension” Agar biz bitta shaxsni bildirmoqchi bo'lsak, ot qo'shishimiz kerak. ,,The old man gets a pension”. Agar biz ma'lum bir odamlar guruhiga (butun sinfga emas) murojaat qilmoqchi bo'lsak, unda ,, noun” qo'shish kerak. ,,Young people are generally impatient”. Millatlarni bildiruvchi ba'zi sifatlar (masalan English, French, Dutch) xuddi shu tarzda qo'llaniladi ,, The British are very fond of tea. There were Englishmen among the tourists”. 2) Substantivlashgan sifatlar mavhum tushunchani ham ko‘rsatishi mumkin. Keyin ular ma'no jihatdan birlik bo'lib, birlik fe'l oladi. Undagi yaxshilik yomonlikdan ustun turadi.
Hozirgi ingliz tilida bir so`zning o`zi ayni bir paytda bir necha so`z turkumiga taalluqli bo`lishi mumkin. Bu hozirgi ingliz tilidagi ot va fe’lda ayniqsa yaqqol ifodalanadi, chunki reduksiya natijasida ingliz tilidagi ot va fe’lning oxiridagi farq qiluvchi belgilar yo`qoladi. So`zning biror leksik-grammatik so`z turkumiga taalluqligini aniqlashda katta qiyinchilik tug`diradi. Hozirgi ingliz tilida so`zlar marfologik ko`rsatkichlarga boy emas. Shuning uchun ham bir so`z turkumining formasi uning boshlang`ich formasi yoki so`z paradigmasining dastlabki formasida kelganida ikkinchi so`z turkimidan farq qilmasligi mumkin. Masalan: water, telephone, measure, mistake so`zlarini olsak, ular bir vaqtning o`zida ot ham fe’l vazifasida yani water-suv, suv quymoq, sug`ormoq, telephone-telefon, telefon qilmoq, measure-o`lchov, o`lchamoq, mistake-xato, xato qilmoq, ma’nolarida keltirish mumkin.
Bunday xollar nafaqat fe’l so`zlarda balki ot va sifat, sifat va fe’l omonimlarning yo`qiligi bilan, balki infinitiv fe’llarning so`z yasovchi suffikslarning bo`lmaganligi bilan ham farq qiladi. A.I. Smirniskiy omonim so`zlarda konversiya usuli bilan so`z yasalishi belgilarini ko`rmadi. U so`z yasalishi qadimiy va hozirgi ingliz tilida bir printsip bo`lganligini tasdiqlaydi. Masalan; love-love, pencil-pencil qadimiy ingliz tilida lufu-lufian, hearpehearpian, bu so`zlar faqat o`zlarining paradigmalari bilan farqlanadi. Ot, sifat, ravish va fe’l so`zlarning talaffuz qilinishidagi tenglik konversiya usuli bilan so`z yasashda kerakli imkoniyatni hosil qiladi. Bir semantik asosdan qancha so`z konversiya yo`li bilan paydo bo`lishini ko`rib chiqamiz. So`zlarni qaysi so`z turkumiga kirgizishdan oldin, ularning paydo bo`lishi tarixiga konversiyaning qaytalanishi va rekonversiyaga xisobga olish kerak. Masalan; down so`zi Oksford lug`ati bo`yicha ot so`z turkumi hisoblanib dyuna, balandlik ma’nosini bildiradi. Bu so`zdan ,,down” ravish so`z paydo bo`lgan, buning sababli ot so`zining predlog bilan qo`llanishi sababdir. Ravish down so`zidan sifat so`z paydo bo`lgan, buning sababli ,,down” ravish so`zining fe’l yasalgan ot so`zi bilan ifodalanganligidan. Masalan; down leap< leap down fallout qo`llanishdan xosil bo`lgan. Sifat out (tashqi) sifatdoshning ravish bilan aniqlovchi funktsiyasida kelishining natijasidan hosil bo`lgan. Masalan; ,,lying out” Fe’l to out tashqariga chiqmoq so`zi qadimiy ingliz tilida suffiksatsiya usuli bilan paydo bo`lgan. Bu OE utain ut so`zidan out so`zi xosil bo`lgan. O`rta asrda to out so`zi konversiya yo`li bilan paydo bo`lgan va expel, chase, throw, knock out. o`yindan chiqarmoq ma’nolarini beradi. Bunday ma’nolarnig paydo bo`lishi out predlogining harakatining ifadalovchi fe’l so`zlar bilan birga kelishining natijasaidir. Out so`zi konversiya usuli bilan faqat ikki so`z turkumi ravish va fe’ldan yangi so`z yasaydi. 1Hamroeva Laylo Zulfidinovna - №1 sonli Buxoro shahar kasb hunar maktabi ingliz tili o`qituvchisi (Buxoro, O`zbekiston). Ученый XXI века • 2022 • № 3 (84) 43 Ingliz tilida konversiya usuli bilan fe’l so`zlarni yasash judayam keng tarqalgan. Masalan; a belt (n) –kamar to belt –kamar taqmoq, a cage-qafas to cage qafasga salmoq, lind-ko`r to blind-ko`r bo`lib qolish, counter-xisobchi to count hisoblamoq, a doctor- doctor to doctot-davolamoq, water-suv to water-suv ichmoq, lecturelektor to lectore-lektsiya o`qimoq. Konversiyada boshqa so`z yasash usullaridek bir ma’noli so`z yasaladi, lekin keyin ularning ko`pchiligi ko`p ma’noli bo`lb ketadi. Konversiya orqali paydo bo`lgan so`zlar qanday qilib polisemiyaga aylanishi haqidagi masalani hozirgi kungacha taqlid qilinmagan. Bu masalaning hal qilinshi konversiya haqida to`liq ma’lumot olishga yordam beradi.
Konversiya usuli bilan paydo bo`lgan so`zlarning ko`p ma’noligi konversiyaning ko`p marotaba qaytalanishiga bog`liq o`zak so`z qancha ma’noga ega bo`lsa, u shuncha ko`p konversiyaga ro`paro` bo`ladi. Masalan; share (n) –aksiya, pay, bo`lak to share (v) –bo`lish, qatnashmoq, payga ega bo`lmoq, doctor(n)-vrash, doctor, doctor (lavozim) yolg`on tanga, to doctor(v) – doktorlik qilmoq, doctor lovozimni bermoq, yolg`on tanga yasamoq, cinvern (n) –im, qarim-qatnash, tashvish, qiziqish, qatnashish, to concern (v)-qarim-qatnashga ega bo`lmoq, tashvishlanmoq, qiziqmoq, qatnashmoq. So`zlarni analiz qilib bo`lgandan so`ng yana bir xulosaga, konversiya usuli bilan faqat yangi so`z yasalib qolmasdan, yangi ma’noli so`zlar ham paydo bo`ladi deyish mumkin. Konversiya ikki prosessini o`z ishiga oladi. Avval asos o`zakdan anglashilgan bir ma’noli yangi so`z paydo bo`ladi, keyin konversiyaning qaytalanish modeli xisobidan yangi ma’noli so`zlar hosil bo`ladi. So`zlarning ko`p ma’noligi semantik tarafdan bir-biri bilan bog`liq bo`lgan va turli so`z turkumlarining konversiyaga uchrashi tufayli yuzaga keladi. Ushbu prosess quyidagicha yuz beradi. O`zak sifatdan konversiya yo`li bilan fe’l so`z yasaladi, yana o`zak sifatdan substantivatsiya yo`li bilan ot so`zi yasaladi, u bir ma’noli yoki ko`p ma’noli bo`lishi mumkin, keyin yana ot so`zi konversiya yo`li bilan fe’l so`z yasaydi. Shu sababli fe’lning semantik ma’nosi sifat asosdan anglashilgan ma’nodan, ot asosdan anglashilgan ma’nolardan paydo bo`ladi.

__
____________________________________________________

_ К.Н. «Практическая грамматика английского языка» М.1998. © L.Z. Hamroeva, 2022.

Konversiya inglizcha so‘z yasash tizimining o‘ziga xos xususiyati hisoblanadi. U affikssiz hosila yoki nol qo‘shimchasi deyiladi. "Konversiya" atamasi birinchi marta 1891 yilda Genri Svitning "Yangi ingliz tili grammatikasi" kitobida paydo bo'lgan. Konversiyaga turli olimlar turlicha munosabatda bo'lishadi, masalan, prof. A.I.Smirntitskiy konversiyani nutqning bir bo‘lagi boshqa bo‘lakdan uning paradigmasini o‘zgartirish yo‘li bilan tuzilganida so‘z yasashning morfologik usuli sifatida qaraydi, masalan, "pick" so‘zidan “termoq” fe’lini yasash uchun otning paradigmasini o‘zgartiramiz. (terish, terish) muntazam fe'lning paradigmasi uchun (men teraman, u teradi, teradi, terish). A.Marchand o‘zining “The Categories and Types of Present English English” kitobida konversiyani morfologik-sintaktik so‘z yasash sifatida ko‘rib chiqadi, chunki bizda nafaqat paradigma o‘zgarishi, balki sintaktik funktsiyaning o'zgarishi, kerak. Konversiya zamonaviy ingliz tilida fe'llarni shakllantirishning asosiy usuli hisoblanadi. Fe'llar turli semantik guruhlarning otlaridan yasalishi mumkin va shuning uchun turli xil ma'nolarga ega bo'lishi mumkin.
a) fe'llar odam tanasining qismlarini bildiruvchi otlardan yasalsa, masalan, eye, fnger, elbow, shoulder , tools, weapons, masalan, kabi otlarni bildiruvchi otlardan yasalgan bo‘lsa, asbob ma’nosini bildiradi.
b) fe'llar tirik mavjudotga xos bo'lgan ish-harakatni o'zlari aylantirilgan ot bilan ifodalashi mumkin, masalan: crowd, wolf
v) predmetni bildiruvchi otlardan yasaladigan fe’llar, masalan, fish , dust, paper, qo‘shmoq yoki ayirmoqni bildira oladi.
d) fe'llar o'zlari aylangan ot bilan ko'rsatilgan joyda bajariladigan ish-harakatni bildira oladi, masalan, to the park, to the garage, to the bootle,to the corner,
e) fe'llar o'zlari aylantirilgan ot bilan belgilangan vaqtda bajarilgan harakatni bildirishi mumkin, masalan, winter , weekend
Fe'llar sifatdoshlardan ham aylantirilishi mumkin, bunday hollarda ular holat o'zgarishini bildiradi, masalan:subjugate , (bo'lish yoki bo'lish) , clean, fine va hokazo.
Ot fe'llardan konvertatsiya qilish yo'li bilan ham yasalishi mumkin. O'zgartirilgan otlar quyidagilarni anglatishi mumkin:
a) harakat lahzasi, masalan, jump , move
b) jarayon yoki holat, masalan,sleeping, walking ,
v) ot aylangan fe'l bilan ifodalangan ish-harakatning vakili, masalan, help, filrt , swear ,
d) ot aylantirilgan fe'l bilan ifodalangan ish-harakatning predmeti yoki natijasi, masalan, burn , find,
e) ot aylangan fe'l bilan ifodalangan ish-harakat joyi, masalan, drive, stop, walk,
Fe'llardan o'zgartirilgan ko'plab otlar faqat birlik shaklida qo'llanilishi mumkin va momentli harakatlarni bildiradi. Bunday hollarda biz qisman konvertatsiya qilamiz. Bunday so'zlovchi otlar ko'pincha : ,,to have” kabi fe'llar bilan qo'llaniladi, masalan, to have a try, to give a tur, to take a swim .