11-Ma’ruza. Bilimlarga asoslangan tizimlar Reja

Et larni ekspert insonlarga nisbatan yutuqlari 
ET lar ekspert-insonlarga nisbatan ma'lum yutuqlarga ega: 
1. Ular shoshilinch xulosa chiqarmaydi. 
2. Bu tizimlar bir-biriga bog'liq holda ishlab, barcha fikrlarni qarab chiqib, 
eng yaxshi natija beradiganini tanlaydi. 
3. Bilimlar ombori juda katta bo‘lishi mumkin. Bir marta kiritilgan 
bilimlar, mashina xotirasida abadiy qoladi. Inson esa cheklangan bilimlar omboriga 
ega bo‘lgani uchun, ko‘p vaqt ishlatilmay kelgan ma'lumotlar esdan chiqib, yo‘qolib 
ketadi. 

---

4. ETlarning «shovqin»ga bardoshi yuqoridir. Ekspert masala yechimi 
bilan umuman bog'liq bo‘lmagan tashqi ta'sirlar ostida noto‘g'ri fikrga kelishi 
mumkin. Boshqa sohalardagi bilimlardan xabarsiz ETlar shovqinga bardoshlidir. 
Vaqt o‘tishi bilan bilimlarga asoslangan tizimlar foydalanuvchi tomonidan bilimlar 
yozish va tarqatish usuli sifatida qaralishi mumkin. Boshqa Kompyuter dastur 
mahsulotlari kabi ETlar ham masala yechish borasida insonning o‘rnini bosa 
olmaydi, lekin masalani tez va samarali hal etishi uchun mehnat quroli bo‘lib xizmat 
qiladi. 
5. Bu tizimlar mutaxassis o‘rnini bosa olmaydi, aksincha uning qo‘lidagi 
qurol bo‘lib hisoblanadi. 
Ekspert tizim turlari 
1960—70-yillarda ishlab chiqilgan ETlar o‘zlarining sohalarida klassik 
hisoblanadi. Kelib chiqishi, ularning sohasi va qo‘llanilgan fikrlar, usullari va dastur 
ta'minotiga qarab, bir necha sinflarga bo‘lish mumkin: 
1. META-DENDRAL. DENDRAL tizimi eksperimental ma'lumotlarga 
(massa-spektrografiya, yadro magnit rezonansi va boshqalar) bog'liq holda 
kimyoviy birikmaning tuzilishini mumkin bo‘lgan holini aniqlaydi. META-
DENDRAL DENDRAL uchun bilimlar olish jarayonini avtomatlashtiradi va 
kimyoviy birikma qismlarining tuzilish qoidalarini keltirib chiqaradi. 
2. MYCIN-EMYCIN-TEIREIAK-RUFF-NERMYCIN. Bular medisina 
ET lari bo‘lib hisoblanadi. 
3. PROKPEKTOR-KAK. PROKPEKTOR - geologik tahlil asosida yer 
osti qazilmalarini topuvchi tizim. KAK esa PROKPEKTOR uchun bilim olish 
tizimi. 
4. CAKNET-EXPERT — ko‘z kasalliklari diagnostikasi va ularning 
oldini olish bo‘yicha maslahat beruvchi ET dir. Uning asosida EXPERT bilimlar 
ishlab chiqilib, uning yordami orqali bir necha medisina tizimlari ishlab chiqilgan. 
5. HEARKAY HEARKAY-2;HEARKAY-3;AGE – Bu qatordagi 
birinchi ikkita tizim qo‘shilib inson nutqi so‘zlarini maxsus lug'at orqali aniqlovchi 
intellektual tizimdir. Bu tizim original strukturasi, ya'ni e'lonlar taxtasi — tizimning 
ayni vaqtdagi ishining natijalari, chuqur ma'lumotlar bazasini ifodalash orqali ajralib 
turadi. Keyinchalik shu tizimlar asosida ETlarni yaratish uchun HEARKAY-3 va 
AGE (Attemrt tr Generalize) instrumental tizimlari yaratildi. 
6. SM (Artificial Mathematician — Sun'iy Matematik) va EURIKCO 
tizimlari Stenford Universitetida doktor D. Lenat tomonidan qidiruv va o‘qitish 
maqsadlarida ishlab chiqildi. Lenatning o‘ylashicha, ETlar samaradorligi ulardagi 
joylashgan bilimlarga bog'liq bo‘ladi. Uning fikricha, tizim o‘qitish qobilyatiga ega 
bo‘lishi uchun, unga 1000000 ga yaqin umumiy xarakterdagi ma'lumotlarni kiritish 
kerak. Shuningdek, Lenat kichik bir sohani o‘rganishga qaratilgan bilimlar hajmi 
kichik ET larni yaratish maqsadga muvofiq emasligini ta'kidlaydi. 
SM tizimiga 100 ga yaqin chiqish qoidalari va 200 dan ortiq matematik 
nazariya va tasavvurlarni ko‘ra oluvchi o‘qitishning evristik algoritmlari jamlangan 
edi. Boshidan tizim ishining natijalari yuqori baholandi. U natural qator va oddiy 
sonlar tushunchalarini ifodalash imkonini berdi. Bundan tashqari, tizim Goldbax 
gipotezasining varianti, ya'ni har qanday ikkidan katta juft sonni, ikkita oddiy sonlar 

---

yig'indisi shaklida yozish mumkinligini sintezladi. Bu gipotezani to‘g'riligi yoki 
inkor etish kerakligi haligacha aniq emas. Tizimning keyingi rivojlanish jarayoni 
to‘xtab qoldi. Boshida namoyon etilgan matematik imkoniyatlarga qaramasdan, 
tizim evristik qoidalarni keltirib chiqara olmasligi, faqat dastlabki kiritilgan 
qoidalardan kelib chiqqan holda ish yuritishi aniqlandi. 
EURIKCO tizimini yaratishda SM tizimida belgilangan kamchiliklarni yo‘q 
qilish usuli qo‘llab ko‘rildi. SM tizimidek EURIKCO yordamida olingan natijalar 
yuqori baholandi. Shuningdek, EURIKCO juda qaltis o‘yinlarda ishtirok eta olishi 
ta'kidlandi. Uning yordamida AQSH ning harbiy dengiz floti tomonidan original 
mo‘ljallangan bosqichma-bosqich bajariladigan yurishlarga ega bo‘lgan strategiya 
ishlab chiqildi. Bu bosqichlardan biri yaroqsiz bo‘lgan harbiy dengiz floti kemalarini 
cho‘ktirishdan iborat. Bunda butun qolgan kemalarga keng joy qoladi. 
Ammo bir qancha vaqtdan keyin, tizim hamisha ham o‘zidagi qoidalarni 
qayta tuza olmasligi ma'lum bo‘ldi. U faqat sutkaning ma'lum bir vaqtida 
dasturlashtiruvchiga murojaat qilish kerak bo‘lgan holda, bu qoidani qo‘pol ravishda 
buzadi. Shunday qilib, EURIKCO tizimi ham ishlab chiqaruvchi tomonidan 
belgilangan chegaraga yetib, rivojlanishdan to‘xtadi. 
1990-yildan boshlab doktor Lenat bir guruh olimlar boshchi-ligida 
intellektual tizimni yaratish uchun kerak bo‘ladigan bir necha ming bilimlar 
elementlarini kodlash va kiritish proyekti bilan mashg'ul bo‘ldi. Bu proyekt Cyc deb 
atalgan (Cyc «NHK» — inglizcha enciklipedia so‘zidan).