11-mavzu: Fuqarolik huquqida shaxslar

Xo‘jalik shirkatlari - yuridik shaxs sifatida
Xo‘jalik shirkati - bu shirkat nomidan harakat qiluvchi ikki yoki undan ortiq shaxsning tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun tuzgan shartnomaviy yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan birlashmasidir.
Xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlari bozor munosabatlari sharoitida tadbirkorlik faoliyatining eng faol ishtirokchilari hisoblanadi. Ular tijoratchi tashkilotlar jumlasiga kirib, ustav kapitallari, odatda, muassislarning qo‘shgan umumiy (hissa) mol-mulk va mablag‘lari yoki ishtirokchilarning aksiyalaridan iborat bo‘ladi.
Xo‘jalik sharkatlarining uning majburiyatlari uchun shtirok-chilar o‘z mulklari bilan solidar va subsidiar tarzda javobgar bo‘lishlari, uning tadbirkorlik faoliyatida ishtirokchilar shaxsiy ishtiroki xarakterli (kommanditchilardan tashqari), ta’sis hujjati ta’sis shartnomasi hisoblanishi, xo‘jalik sharkatlaridan ishtirokchilar chiqib ketadigan bo‘lsa, tegishlicha uning ta’sis hujjatiga o‘zgartirish kiritilishi uning o‘ziga xos xususiyatlarini tashkil etadi.
O‘zbekiston Respublikasining “Xo‘jalik sharkatlari to‘g‘risida”gi 2001 yil 6 dekabrda qabul qilingan qonuni 3-moddasiga muvofiq muassislarning (ishtirokchilarning) ulushlari-ga (hissalariga) bo‘lingan ustav fondiga (ustav kapitaliga) ega bo‘lgan tijorat tashkiloti xo‘jalik shirkati hisoblanadi, bunday shirkatda muassislar (ishtirokchilar) yoki ulardan ayrimlari shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati yuritishda shaxsan ishtirok etadilar. Xo‘jalik shirkati, agar uning ta’sis shartnoma-sida boshqacha qoida belgilangan bo‘lmasa, nomuayyan muddatga tuziladi va qonun hujjatlarida taqiqlanmagan har qanday turdagi faoliyatni amalga oshirishi mumkin.
Xo‘jalik shirkati qonun hujjatlarida belgilangan tartibda boshqa yuridik shaxslarning muassisi (ishtirokchisi) bo‘lishi, vakolatxonalar va filiallar tashkil etishi mumkin.
Ta’sis shartnomasi xo‘jalik shirkatining ta’sis etish hujjati hisoblanadi. Unda xo‘jalik shirkatining turi, faoliyat sohasi, maqsadlari va muddatlari, muassislarning(ishtirokchilarning) tarkibi, firma nomi va pochta manzili, ustav fondining miqdori va uni hosil qilish tartibi, har bir ishtirokchi ulushining miqdori va nominal qiymati, hissalarining tarkibi, ularni kiritish muddatlari va tartibi, ustav fondini ko‘paytirish va kamaytirish tartibi; boshqaruv organlari, shirkatni qayta tashkil etish va tugatish tartibi, shuningdek qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa shartlar o‘z ifodasini topadi. Bundan tashqari ta’sis shartnomada, vakolatxona va filiallari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bo‘lishi kerak.
Yakka tadbirkorlar va tijoratchi tashkilotlar to‘liq shirkatning ishtirokchilari hamda kommandit shirkatda to‘liq sheriklar bo‘lishlari mumkin. Yuridik va jismoniy shaxslar kommandit shirkatda hissa qo‘shuvchilar bo‘lishlari mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, agar qonun hujjatlarida boshqacha qoida belgilangan bo‘lmasa, to‘liq shirkatning ishtirokchilari va kommandit shirkatning to‘liq sheriklari, shuningdek kommandit shirkatda hissa qo‘shuvchilar bo‘lishga haqli emaslar.
Xo‘jalik sharkatlarining ikki to‘liq va kommandit sharkat kabi turlari mavjud.
FKning 60-moddasi va “Xo‘jalik sharkatlari to‘g‘risidagi qonun-ning” 8-moddasiga muvofiq ishtirokchilari (to‘liq sheriklari) o‘z o‘rtalarida tuzilgan shartnomaga muvofiq shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan hamda uning majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradigan shirkat to‘liq shirkat deb hisoblanadi.
Shaxs faqat bitta to‘liq shirkatning ishtirokchisi bo‘lishi mumkin.
To‘liq shirkatning firma nomi yo uning barcha ishtirokchilari nomini (nomlanishini), shuningdek “to‘liq shirkat” degan so‘zlarni yoxud bir yoki bir necha ishtirokchining “va kompaniya” degan so‘zlar qo‘shilgan nomini (nomlanishini), shuningdek “to‘liq shirkat” degan so‘zlarni o‘z ichiga olishi kerak.
To‘liq shirkatning ustav fondi (ustav kapitali) uning ishtirok-chilari ulushlarining nominal qiymatidan tarkib topadi. Va uning miqdori to‘liq shirkatni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun hujjat-larni taqdim etish sanasidagi holatga ko‘ra qonun hujjatlarida belgilangan eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan kam bo‘lmasligi kerak. To‘liq shirkat ishtirokchisining shirkat ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushining miqdori foizlarda yoki kasr ko‘rinishida belgilanadi. To‘liq shirkat ishtirokchisi ulushining miqdori uning ulushining nominal qiymati bilan shirkat ustav fondining (ustav kapitalining) o‘zaro nisbatiga muvofiq bo‘lishi kerak. Ishtirokchi ulushining haqiqiy qiymati shirkat sof aktivlari qiymatining uning shirkat ustav fondidagi (ustav kapitalidagi) ulushi miqdoriga mutanosib bo‘lgan bir qismiga mos bo‘ladi. To‘liq shirkat davlat ro‘yxatidan o‘tkazila-digan paytga qadar uning har bir ishtirokchisi o‘z hissasining kamida o‘ttiz foizini shirkatning ustav fondiga kiritishi shart. Qolgan qismi ta’sis shartnomasida ko‘rsatilgan muddatda kiritilishi lozim bo‘lib, bu muddat shirkat davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e’tiboran bir yildan oshmasligi kerak.
Pul, qimmatli qog‘ozlar, boshqa ashyolar yoki mulkiy huquqlar yoxud pul bahosiga ega bo‘lgan boshqa shaxsga o‘tkaziladigan o‘zga huquqlar ishtirokchilarning to‘liq shirkat ustav fondiga (ustav kapitaliga) qo‘shadigan hamda shirkatga qabul qilinadigan uchinchi shaxslarning hissalari bo‘lishi mumkin.
Ishtirokchilarning umumiy yig‘ilishi shirkatning oliy boshqa-ruv organi hisoblanadi. To‘liq shirkatning joriy faoliyatini boshqarish maqsadida ta’sis shartnomasida shirkatning ijro etuvchi organini tuzish nazarda tutilishi mumkin. Ijro etuvchi organni tuzish va uning vakolatlari, uning a’zolariga haq to‘lash tartibi shirkatning ta’sis shartnomasi hamda boshqa hujjatlari bilan belgilanadi.
To‘liq shirkat ishtirokchilari shirkatning majburiyatlari yuzasidan o‘z mol-mulklari bilan solidar tarzda subsidiar javobgar bo‘ladilar.
FKning 61-moddasi va “Xo‘jalik sharkatlari to‘g‘risida”gi qonunning 28-moddasiga muvofiq, shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradigan hamda shirkatning majburiyatlari bo‘yicha o‘zlarining butun mol-mulklari bilan javob beradi gan ishtirokchilar (to‘liq sheriklar) bilan bir qatorda shirkat faoliyati bilan bog‘liq zararlar uchun o‘zlari qo‘shgan hissalar doirasida javobgar bo‘ladigan hamda shirkat tomonidan tadbirkor-lik faoliyatini amalga oshirishda ishtirok etmaydigan bir yoki bir necha ishtirokchi (hissa qo‘shuvchi, kommanditchi) mavjud bo‘lsa, bunday shirkat kommandit shirkat deb hisoblanadi.
Kommandit shirkatda ishtirok etayotgan to‘liq sheriklarning huquqlari va ularning shirkat majburiyatlari bo‘yicha javobgar-ligi to‘liq shirkat ishtirokchilari javobgarligi kabi bo‘ladi. Shaxs faqat bitta kommandit shirkatda to‘liq sherik bo‘lishi mumkin. To‘liq shirkat ishtirokchisi kommandit shirkatda to‘liq sherik bo‘la olmaydi. Kommandit shirkatdagi to‘liq sherik o‘sha shirkatning o‘zida hissa qo‘shuvchi va boshqa to‘liq shirkatda ishtirokchi bo‘lishi mumkin emas. Kommandit shirkatning firma nomi yo barcha to‘liq sheriklarning nomlarini (nomlanishini) va “kommandit shirkat” degan so‘zlarni yoxud kamida bitta to‘liq sherikning “va kompaniya” degan so‘zlar qo‘shilgan holdagi nomini (nomlanishini), shuningdek “kommandit shirkat” degan so‘zlarni o‘z ichiga olishi kerak.
Agar kommandit shirkatning firma nomiga hissa qo‘shuvchining nomi kiritilgan bo‘lsa, bunday hissa qo‘shuvchi to‘liq sherikka aylanadi.
Kommandit shirkat faoliyatini boshqarish to‘liq sheriklar tomonidan amalga oshiriladi. Bunday shirkatni uning to‘liq sheriklari tomonidan boshqarish va uning ishlarini yuritish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi.
Hissa qo‘shuvchilar kommandit shirkatni boshqarishda va uning ishlarini yuritishda ishtirok etishga ishonchnomasiz boshqa har qanday tarzda uning nomidan ish ko‘rishga haqli emaslar. Hissa qo‘shuvchilar shirkatni boshqarish va uning ishlarini yuritish bo‘yicha to‘liq sheriklarning xatti-harakatlari xususida bahslashishga haqli emaslar.