11-Мавзу: Ижтимоий тармоқларнинг жамият билан фунционал алоқаси

11.4. Ижтимоий тармоқда ахборот алмашинуви принсипини аниқлаш ва тизимли тадқиқ ва таҳлил этиш
Ахборот жамиятининг шаклланиши энг янги ахборот, телекоммуникация ва коммуникация технологияларига асосланади. Айнан янги технологиялар глобал ахборот тармоқларининг тез тарқалишига олиб келди, халқаро ахборот алмашинуви учун принсипиал янги имкониятлар очди. Ахборот жамиятининг шаклланиши концептуал ва амалий жиҳатдан глобал ахборот маконининг шаклланишини англатади.
Энг янги ахборот технологияларидаги тараққиёт ҳар қандай жамиятни жуда заиф қилади. Инсониятнинг келажакка бўлган ҳар бир ютуғи уни ўтмишдаги хатолар ва ҳал этилмаган муаммолар юкидан озод этмайди. Иқтисодий урушлар, миллий иқтисодиётларнинг интеграциялашуви туфайли жуда хавфли ва фойдасиз бўлиб қолганда ва глобал ҳарбий можаро, умуман олганда, сайёрадаги ҳаётнинг йўқ бўлиб кетишига олиб келиши мумкин бўлса, уруш бошқа самолётга ўтади - ахборот. Компютерлар билан боғлиқ бўлган асосий сабаблардан бири бу хавфсизлик соҳасидаги таълимнинг этишмаслиги. Хавфсизлик соҳасида маълум билимга эга бўлишгина ҳодисалар ва хатоларни тўхтатиш, ҳимоя чораларини самарали қўллашни таъминлаш, жиноятнинг олдини олиш ёки гумон қилинувчи шахсни ўз вақтида аниқлаш имконини беради.
80-йилларнинг охири ва 90-йилларнинг бошидаги ахборот таҳдидлари ахборотни ҳимоя қилиш билан боғлиқ муаммолар компютер хавфсизлиги соҳасидаги мутахассисларни ҳам, шахсий компютерларнинг кўплаб оддий фойдаланувчиларини ҳам ташвишга солмоқда. Бу компютер технологиялари ҳаётимизга олиб келаётган чуқур ўзгаришлар билан боғлиқ.
Қимматбаҳо усулларга қарамай, компютер ахборот тизимларининг ишлаши ахборотни ҳимоя қилишда заиф томонларнинг мавжудлигини аниқлади. Муқаррар натижа ҳар доим ортиб бораётган харажатлар ва ахборотни ҳимоя қилиш ҳаракатлари эди. Шу билан бирга, кўрилаётган чора-тадбирлар самарали бўлиши учун ахборот хавфсизлигига таҳдид нима эканлигини аниқлаш, маълумотларнинг тарқалишининг мумкин бўлган каналларини ва ҳимояланган маълумотларга рухсациз кириш усулларини аниқлаш керак.
Қасддан қилинган таҳдидлар АИС фойдаланувчиларига зарар этказишга қаратилган бўлиб, ўз навбатида фаол ва пассивга бўлинади.
Пассив таҳдидлар, қоида тариқасида, ахборот ресурсларидан уларнинг фаолиятига таъсир қилмасдан рухсациз фойдаланишга қаратилган. Пассив таҳдид, масалан, алоқа каналларида айланиб юрадиган маълумотларни уларни тинглаш орқали олишга уринишдир.
Фаол таҳдидлар аппарат, дастурий таъминот ва ахборот ресурсларига мақсадли таъсир қилиш орқали тизимнинг нормал ишлашини бузишга қаратилган. Фаол таҳдидларга, масалан, алоқа линияларини йўқ қилиш ёки электрон тиқилиб қолиш, шахсий компютер ёки унинг операцион тизимининг ишдан чиқиши, маълумотлар базалари ёки тизим маълумотларидаги маълумотларнинг бузилиши ва бошқалар киради. Фаол таҳдидларнинг манбалари бузғунчиларнинг бевосита ҳаракатлари, дастурий вируслар ва бошқалар бўлиши мумкин.
Қасддан таҳдидлар ички, бошқариладиган ташкилот ичида юзага келадиган ва ташқи таҳдидларга бўлинади. Ички таҳдидлар кўпинча ижтимоий кескинлик ва оғир ахлоқий иқлим билан белгиланади.
Ташқи таҳдидларни рақобатчиларнинг зарарли ҳаракатлари, иқтисодий шароитлар ва бошқа сабаблар (масалан, табиий офатлар) билан аниқлаш мумкин.
Хорижий манбаларга кўра, саноат жосуслиги кенг тарқалди – бу тижорат сири эгасига зарар етказиш, унинг эгаси томонидан рухсат этилмаган шахс томонидан тижорат сирини ташкил этувчи маълумотларни ноқонуний тўплаш, ўзлаштириш ва узатишдир.
Асосий хавфсизлик таҳдидларига қуйидагилар киради:
махфий маълумотларни ошкор қилиш;
маълумотларнинг бузилиши;
ахборот ресурсларидан рухсациз фойдаланиш;
ресурслардан нотўғри фойдаланиш; рухсациз ахборот алмашинуви;
маълумотни рад этиш;
хизмат кўрсатишни рад этиш. Бундай ресурслардан фойдаланувчиларнинг кўпчилигини ишонч билан хавф гуруҳи сифатида таснифлаш мумкин. Шундай қилиб, баъзида ўзлари ва яқинлари ҳақида жуда муҳим маълумотларни эълон қилиш, ўз саҳифаларида фотосуратлар жойлаштириш, кўпчилик хабарнинг бошқа томонида, мажозий айтганда, ким бу маълумотга қизиқишини ва у қандай исташини билмайди. унга тақдим этилган маълумотлардан фойдаланиш.
Бироқ, юқорида таъкидланганидек, айнан ижтимоий ресурслар соҳасида бугунги кунда ижтимоий муҳитнинг маданий-психологик тенденцияларининг тебранишлари ва ўзгаришлари амплитудаси яққол кузатилмоқда, жамоатчилик фикрини шакллантириш ва бошқаришни кузатиш мумкин. Мисол учун, умумий ҳисобда глобал Интернет аудиторияси фақат 2020 йилда 1,25 миллиард йил давомида онлайн бўлади ва бу вақтнинг учдан бир қисми ижтимоий тармоқларга сарфланади. Одамларнинг интернетда ўтказадиган вақти ҳар бир мамлакатда жуда фарқ қилади, Филиппинда кунига 9 соат 45 дақиқа, Японияда эса 4 соат 22 дақиқа.
Катта корпорациялардан тортиб кичик оилавий фирмаларгача бўлган кўплаб тижорат ташкилотлари ўз маҳсулотлари ва хизматларини тақдим этиш ва тарғиб қилиш учун кўпинча Фаcебоок, Инстаграм ва Линкедин каби ижтимоий ресурслардан фойдаланадилар. Хусусий тадбиркорлар, рассомлар, дизайнерлар, фотосуратчилар ва бошқалар. кўпинча ўзлари ҳақида маълумот жойлаштириш ва турли ижтимоий ресурсларнинг онлайн платформаларида шахсий саҳифалардан ташқари мижозларни жалб қилиш учун бошқа манбаларга эга эмаслар. Шу билан бирга, иштирокчи бирон бир шаҳар ёки мамлакат билан чекланиб қолмайди: уни бутун дунё эшитади, ҳатто сайёрамизнинг энг чекка бурчакларидаги аҳоли билан мулоқот қилиш ва мулоқот қилиш мумкин бўлади. Аксарият фойдаланувчилар Интернетдаги саҳифаларини "уй" деб аташади. Ушбу саҳифада кўплаб эшиклар мавжуд, тармоқ турли йўналишларда тарқалади. Масалан, электрон дунё ўз фойдаланувчиларига ҳаволага ўтиш ва бухгалтерия ҳисоби, чет тиллари, боғдорчилик ва бошқа касбий кўникмалар бўйича онлайн масофавий таълим курсларига рўйхатдан ўтиш имкониятини тақдим этади. Бу ердан электрон банк хизматларидан фойдаланиш учун иштирокчининг банк веб-сайтидаги бошқа “шахсий кабинет”га ҳаволалар мавжуд бўлган “шахсий кабинет”ингизга киришингиз мумкин.
Бундан ташқари, кейинги эшикни очиб, сиз видео қўнғироқ қилиш, янгиликларни ўқиш, мусиқа тинглаш, пизза буюртма қилиш ва ҳоказолар учун бошқа саҳифага ўтишингиз ёки бошқа ижтимоий платформага ўтишингиз мумкин. Яъни, электрон макон жуда қулай, унинг хизматлари кўлами ниҳоятда кенг ва ранг-баранг, самарадорлиги катта ва бундай ижтимоий тармоқларнинг тез оммалашишига олиб келади. Аммо шуни унутмаслигимиз керакки, виртуал оламни доимо ўзгартириб, тиклаб, ўз эҳтиёжлари ва тафаккурига кўра тўлдирувчи ва бойитиб борувчи инсонлар яратади.
1995 йилда "Cлассматес.cом" ижтимоий ресурс сифатида биринчи онлайн платформа пайдо бўлганидан бери кўплаб кенг тарқалган тармоқлар ўзларининг фаол фойдаланувчилари сонини кўпайтириб борувчи мунтазам равишда мавжуд бўлди. Cлассматес.cом сайтининг ўзи бугунги кунда эллик миллион аъзога эга. 2004 йилда Гарвард университетининг тўрт нафар талабаси дастлаб талабалар ҳамжамиятида мулоқот қилиш учун мўлжалланган Фаcебоок платформасига асос солган.
Фаcебоок сўнгги бир неча йил ичида дуч келган турли муаммоларга қарамай, ушбу ижтимоий платформа ўз мақомини энг машҳури сифатида сақлаб қолди. Компаниянинг даромадлари ҳақидаги эълонларига кўра, ижтимоий тармоқ ўзининг тарихий 2,5 миллиард ойлик фаол фойдаланувчиларидан ўтиб кетди ва Фаcебоок фойдаланувчилари сони 2019 йил давомида аксарият мамлакатларда барқарор ўсишда давом этди. Эҳтимол, 2019-йилдаги энг катта ижтимоий медиа кашфиёти ТикТок бўлди, ТикТок реклама маълумотлари билан, энг муҳими, ТикТок ойига 800 миллион фаол фойдаланувчига эга.