11-Мавзу: Пул-кредит сиёсати

11.4. Жаҳон банк тизими ривожидаги йўналишлари.
а) Жаҳон банки тизими мураккаб, зиддиятли йўлдан ривожланиб бормоқда, бирорта асосий йўналишни алоҳида ажратиб кўрсатиш қийин. Шундай бўлса ҳам, бу соҳадаги асосий тамойиллар ҳақида гапирганда, банкларнинг қўшилиб кетиши ёки бир-бирини ютиб юбориши ҳисобига уларнинг йириклашуви жараёни биринчи навбатда назарда тутилади. Бу тамойил барча мамлакатларда бирор-бир тарзда намоён бўлмоқда. Дунёнинг энг йирик ўнта банки орасида фақат Франциянинг Gқўdit Agқўcolў банки деҳқончилик соҳасига инвестиция берувчи аниқ ихтисосга эга. Бошқа ҳамма банклар ўзларининг дастлабки йўналишларини аллақачон ўзгартириб юборган. Масалан, Буюк Британия молия бозорида чет эл банклари бўлимларининг кўплиги унинг хусусиятига айланиб қолган. Уларнинг кўплари бу мамлакатда 19 асрдаёқ ўрнашиб олишган. Ўша пайтда Лондон дунёнинг молиявий маркази эди. Ўтган асрнинг олтмишинчи йилларидаёқ Лондонда Франциянинг учта банки ўз бўлимини очган эди. 1914 йилда 20 тадан кўпроқ банкларнинг идоралари ишларди.
Америка банклари ҳам 1990 йилларнинг бошларида ўзаро қўшилиш ва бир-бирини ютиб юборишни кучайтириб юборишди. 1991 йилда 47 штат ва Колумбия округи қабул қилган штатлараро банк қонунига кўра ўз штати ҳудудида “Бегона” штат депозитларини қабул қилишга рухсат берилганидан сўнг шундай бўлди. Колифорния штатининг очилиши бу соҳада айниқса муҳим эди. Тинч океан минтақасига, шу жумладан Японияга яқинлиги туфайли кўпгина банклар учун бу штатнинг имкониятлари айниқса катта. Нью-йоркдаги иккита йирик банк Сhўmical Bank билан Manifўctғқўқs Hanovўқ Bank нинг, шунингдек Sўcғқity Pacific Coқpoқation билан Bank of Amўқika нинг бирлашуви билан катта қўшилиш деб аталган жараён бошланади.
Японияда энг йирик икки банк - Tokyo ва Mitshbishi бирлашгач дунёдаги энг зўр банк тизилмалари рўйхатининг бошида турувчи банк пайдо бўлди.
Америкалик олимлар - Дейв Филлипс ва Кристин Пейлвелнинг тадқиқотларига қараганда, бошқа банкларда қўлга олувчи ёки ютиб юборувчи банклар 100 дан ортиқ филиалга ва 4 миллиарддан кўпроқ активга эга бўлган энг йирик банклар жумласига киради. Қўлга ўтаётган банклар эса қўлга олувчи банклардан кичикроқ (1 млрд. долларга яқин активларга эга ва 50 тадан кўпроқ бўлимга эга). Аммо, одатда, ўртача банклардан каттароқдир. Банкларнинг қўшилиш миқёси улар фаолиятининг самарадорлигига зарар етказмаган тарзда қай даражагача етиши мумкин ? - деган мантиқий савол туғилади. Америкалик олимлар мана шуни аниқлашга бағишлаб бир талай асарлар ёзишди. Уларнинг хулосаларига кўра, кичикроқ банк (Америкача “ўлчов” билан активларнинг қиймати 100-500 млн.доллар бўлган банк) самарали ишлайди ва тармоқдаги энг йирик банклар билан бемалол рақобат қила олади. Шу жиҳатдан Шеффернинг иши диққатга сазавордир. У активларнинг қиймати 1 млрд. доллардан ортиқ бўлган банклар ўзаро қўшилганда ҳатто янги банкнинг турлари ва бўлимлари ўзгармаган тақдирда ҳам жами чиқимлари 50 фоиздан ҳам кам камаяр экан. Бироқ, активларнинг жами қиймати 50 млрд. доллардан ошадиган банклар ўзаро қўшилганда чиқимлар арзимас даражада қисқаришини ҳам аниқлашди.
В) Ўз маблағини имкони борича диверсификациялаш (кенгайтириш) жаҳон банк тизимининг бошқа муҳим томонидир. Масалан, Британиядаги Midland банкининг (Honkong Bank) ва Америкадаги Maқinў банки биргаликда бу банк Лондондаги NSBC Holdings гуруҳига кириб, ҳаммалари биргаликда 1995 йил якунига кўра “Thў Bankўқ” журналининг анъанавий рейтингида биринчи ўринни олди). Анъанавий банк фаолияти билан турдош тармоқларга жадал кириб бориш жараёни аср бошидаёқ бошланган. 1909 йилда тузилган компания кейинроқ банкнинг чет эл бозорига кириб олишда асосий қурол бўлди. 1958 йилда M. Gland шу вақтга келиб тузилган ўзининг шўъба банки билан биргаликда ҳақи бўлиб-бўлиб тўланадиган товарлар сотиб олиш учун қарз бериш билан шуғулланувчи фирманинг ҳамма акцияларини сотиб олди. Ташқи экспанцияни кучайтириш учун банк 1965 йилда 3 та банк - “ Amқo Bank” (Нидерландия), Dўғtschў Bank (Германия) ва Sociўtў gўnўқalў (Бельгия) билан мустаҳкам алоқа ўрнатди. Мазкур банкларнинг Европа маслаҳат қўмитаси номини олган битими акциялари бирон-бир тарзда айирбошлашни кўзда тутмаган бўлса ҳам кейинги йилларда халқаро майдонда банкларнинг янада яқин кооперациялашуви учун асос яратди.
Япония банкларининг халқаро экспанцияси 70 йилларнинг охирларида бошланди. Бу ҳодисанинг боиси : мамлакатнинг барча етакчи банклари дунёнинг асосий марказларида, шунингдек Япон корпорацияларининг стратегияси нуқтаи назаридан алоҳида аҳамиятга эга бўлган (мамлакатларда) минтақаларда (Жанубий-Шарқий Осиё мамлакатлари, АҚШ Ғарбий соҳили, Австралияда) бўлимлар очган эди. Бу экспанция бир неча устун йўналишлар бўйича давом этди.
Биринчиси дунёнинг турли минтақаларига инвестиция қўйувчи Япон транс миллий корпорацияларга хизмат қилиш. Бу йўналиш Япон банкларининг ички банк бизнесига кириб олиб, бўлим ва шўъба компониялар очилиши ҳамда молиявий ночор аҳволга тушиб қолган маҳаллий банкларни сотиб олиш йўлидан борди.
Иккинчиси Нъю-Йорк, Лондон, Цюрих каби йирик молия марказларида жаҳон ссуда капитали бозорида йирик операциялар ўтказиш.
Учинчиси Япония учун “қизиқарли” мамлакатлар билан иқтисодий ҳамкорликни ривожлантириш чунончи, кўпчилик Япон банклари Хитойда ваколатхоналар ва шўъба компаниялар очиб, йирик инвестиция лойиҳаларини молиялашда қатнашмоқда.
С) Банклар фаолиятини дерегулияциялаш жараёни учинчи жаҳоншумул тамойилдир. 70-йиллар охирида АҚШ да фуқароларнинг омонатлари хафвсизлиги даражасини ошириш мақсадида жамғарма депозитлари бўйича фоиз ставкасининг юқори чегарасини кўтаришдан бошланган. Бу жараён молиявий хизматларнинг бутун соҳасига ёйилди. Янги қонунлар туфайли банклар мижозларга операцион депозитлар, шунингдек истеъмол ва тижорат кредитининг турли вариантларини таклиф этиш ҳуқуқини олади. Шу билан бирга турли қимматли қоғозлар операциялари ўтказилди. Дунёдаги бошқа етакчи мамлакатлар масалан, Австралия, Канада, Англия ва Япония ҳам 80-йилларда дерегуляция амалиётига қўшилди.
Жаҳон банк тизими ривожланишининг асосий тамойиллари ана шундай. Уларни таҳлил этиб чиқариладиган умумий хулоса қуйидагича:
Замонавий банк тизими мураккаблашиб йириклашиб бормоқда. Унда соф классик “банкча” хусусиятлар бошқа молия муассасаларининг хусусиятлари билан қўшилиб кетмоқда.
Банкларнинг ривожи бутун дунёда давом этаётган иқтисодий интеграция тамойилини акс эттиради. Бу жараённинг банк ишида намоён бўлиши натижаларини ривожланган мамлакатлар мисолида ўрганиш орқали ўз банк тизимини эндигина вужудга келтираётган мамлакатлар хатоларга йўл қўймай, бундан буёнги тараққиёт концепциясини оқилона амалга оширишлари мумкин бўлади, деб ўйлаймиз.