11-sinf Ma’naviyat asoslari aa

I. Tashkiliy qism.

O’quvchilar davomati aniqlanadi. Sinfning darsga tayyorgarligi tekshiriladi. Darsda psixologik iqlim yaratish, dars shiori va maqsadini e’lon qilish.

1.1. O’qituvchi o’quvchilarga darsning oltin qoidasini aytib o’tadi hamda o’quvchilar ushbu darsning oltin qoidalariga amal qilish kerakligi ta’kidlanadi.



1.2. Darsda psixologik iqlim yaratish, dars shiori va maqsadini e’lon qilish:

1.3. Kunning muhim voqealari aytib o’tiladi:

O’qituvchi tomonidan bugungi kunda tavallud topgan mashhur shaxslar, yurtimiz va jahon maydonida sodir bo’lgan muhim ijtimoiy-siyosiy ma’lumotlar, bayramlar haqida qisqacha ma’lumot berib o’tiladi.

II. O’tilgan mavzuni takrorlash:

“Guruhlarda ishlash”

O’quvchilar 2 guruhga bo’linadi. Har bir guruh uyga berilgan mavzuga oid atamalardan o’z guruhlariga nom qo’yib olishadi hamda guruhga qo’yilgan nomga qisqacha ta’rif berishadi.

III. Yangi dars mavzusi mazmunini tushuntirish:

FAOLLASHTIRUVCHI SAVOL VA TOPSHIRIQLAR:

1. Nega adabiyot ma’naviyatga yetaklovchi asos deyiladi? Rasmlar orqali fi kringizni asoslang.

2. Ma’naviyatni yuksaltirishda adabiyotning o‘rni qanday?

3. Adabiyotsiz ma’naviy merosni avlodlarga yetkazish mumkinmi?

Bir odam ishlab chiqarish korxonasida ishlaydi, u telefon, televizor, mashina yoki oyoq kiyim

ishlab chiqaradi. Uning mehnatiga xaridori bo‘lgan iste’molchilar mahsulotdan foydalanib, baho berishlari mumkin. Boshqa odam ijod qiladi. She’r yoki badiiy roman yozadi. Uning bahosini kim chiqaradi? Umuman, badiiy ijodni baholay olamizmi? Ijodkor insonning qobiliyati, iste’dodi, ichki kechinmalarining bahosi qanday bo‘ladi? Buning javobi qiyin. Tug‘ma iste’dodni, qobiliyatni,

adabiyotni baholab bo‘lmaydi. Har kim o‘zicha baho beradi, o‘z dunyoqarashi doirasida qabul qiladi.

Millati, yurti, xalqining dard-u tashvishini, yutuqlarini yurak-yuragidan, qalb qo‘ridan chiqarib qog‘ozga tushirgan inson ijodining bahosi ancha mushkul bo‘ladi. Mana sizga adabiyotning bahosi.

Adabiyot (arab. odoblar yig‘indisi) — umuminsoniy ma’naviyatning tarkibiy qismi, adabiy faoliyat natijasi, jamiyat hayoti va uning takomillashuvida muhim ahamiyat kasb etadigan ijod sohasi. Adabiyot ikki ma’noda qo‘llanadi: 1) keng ma’noda — barcha kitob turlari, gazeta va jurnallarga nisbatan; 2) tor ma’noda — badiiy adabiyot, turli janrdagi badiiy asarlar majmuidir.

Badiiy adabiyot kishilik taraqqiyotining ma’lum bir bosqichida yuzaga kelgan bo‘lib, dastlab og‘zaki ijod namunasi sifatida yaratilib, tildan tilga o‘tib, boyib, nsayqallanib borgan. Yozuv paydo bo‘lgach, odamlarda yozma nutq, yozuv madaniyati rivojlanishi bilan yozma badiiy adabiyot ham shakllana boshladi. Badiiy adabiyot har qaysi xalq ma’naviyatini avlodlardan avlodlarga olib o‘tadigan asosiy vositalardan biriga aylandi. Og‘zaki va yozma adabiyot qaysi xalqqa mansubligidan kelib chiqib, o‘sha xalq nomi bilan qo‘shib yuritiladi.

Umumta’lim muassasalarida adabiyot o‘qitishning bosh maqsadi e’tiqodli, o‘zga insonning tuy g‘ularini anglaydigan, milliy va umumbashariy qadriyatlarga sodiq, yuksak didli, axloqan barkamol, aqlan yetuk, o‘z xatti-harakatlarini boshqara oladigan komil insonning ma’naviy dunyosini shakllantirishdan iboratdir.

Barcha davlatlarda Vatan tushunchasi va vatanparvarlik g‘oyalari mavjud bo‘lib, bunday tuyg‘ular davlat manfaatlariga, xalq tafakkuri, hayot tarzi va ruhiyatini shakllantirish masalasiga bevosita bog‘liq.

Biz shoir deganda, avvalo Alisher Navoiydek benazir zotlarni, yozuvchi deganda, Abdulla Qodiriy, Oybek singari o‘z xalqi uchun nafaqat noyob iste’dodi, ayni paytda butun hayotini bag‘ishlagan buyuk va mo‘tabar insonlarni tasavvur etamiz.

Bir so‘z bilan aytganda, xalqimiz adabiyotni muqaddas va ulug‘ bir dargoh deb biladi. Ana shunday bahoning o‘zi el-yurtimiz hayotida bu soha namoyandalariga, ularning haqqoniy so‘zi, chuqur ma’noli asarlariga ishonch, hurmat-e’tibor va ehtirom azaldan yuksak darajaga ko‘tarilganini yaqqol ko‘rsatib turibdi.

«Adabiyotga e’tibor — kelajakka e’tibor»

«Badiiy asar shunday daraxtki, uning shohida umumbashariy mevalar yetiladi, ildizi esa milliy zaminda yotadi».

O‘tkir Hoshimov

Dunyo tamadduniga ulkan hissa qo‘shgan Xitoy hikmatlarida, Yaponiyaning ta’limga qaratgan e’tiborida, Koreya taraqqiyotining bosh maqsadi asosida ham vatanparvarlik g‘oyalari uyg‘unligini ko‘ramiz. Vatanparvarlik g‘oyalari adabiyot darslarida o‘rgatilar ekan, yoshlarni tinchlik va osuda hayot qurish, boshqa xalqlarning udumlarini, an’analarini, umumbashariy qadriyatlarini hurmat qilish orqali barqaror hayot sari ilhomlantiradi.

Badiiy asarni o‘rganish orqali yoshlar vatanparvarlikni o‘zida namoyish qilishga urinadi, asardagi qaysidir bir qahramonga xos vatanparvarlik hissini o‘zlashitirib oladi.

Kishilik jamiyat taraqqiyoti jarayonida ko‘plab avlodlar tafakkuri va aql-zakovati bilan yaratilgan ma’naviy meros, ma’naviy boyliklar, ko‘hna tarixiy yodgorliklar — bularning barchasi xazinalar kaliti hisoblanadi.

IJODIY FAOLIYAT

1. Tasavvur qiling, Sizning bir yaqin do‘stingiz ijod qiladi. U yozgan she’rlar shunchalik ta’sirliki, o‘qib o‘yga tolasiz. Shunday vaziyatda qalbingizda qanday hislar kechadi?

2. Vatandoshimiz bo‘lgan bir alloma hayoti haqida xorijiy telekanallar orqali maxsus teleko‘rsatuv namoyish etilmoqda. Bu holatni ko‘rganingizda sizni faxr tuyg‘usi qurshab oladimi? Nima uchun?

3. Buyuk ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning quyidagi so‘zlarini izohlang:

«Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinai hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur».
«So‘z insonning qiymati qadar qadrlidir».

Jaloliddin Rumiy

Bu yozma manbalar millatning o‘zligini anglashiga xizmat qilishi, uning nafaqat o‘tmishi, balki hozirgi kuni uchun ham ma’naviy qadriyat sifatida qaralishi tabiiy hol.

Masalan, qariyb uch ming yillik tarixga ega bebaho ma’naviy obida, «Avesto», xalq og‘zaki ijodining noyob durdonasi bo‘lgan «Alpomish» dostoni, buyuk ajdodlarimiz Imom Buxoriy, Imom Termiziy, Imom Moturidiy, Muhammad Muso Xorazmiy, Al-Farg‘oniy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Amir Temur, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, jadid bobolarimizning asarlari ulkan ma’naviy- ma’rifiy, ilmiy, ijtimoiy-falsafi y meros deb olishimiz mumkin. Birgina «Avesto»da yaxshilik va yomonlik, ezgulik va ro‘shnolik, insonning tabiat bilan uyg‘unligi, farovonlik va barqaror taraqqiyotning ilk negizlari o‘z ifodasini topgan.

Ma’naviy xazina omili hisoblangan xalq og‘zaki ijodi ham millatning ma’naviyati, vatanparvarlik, qahramonlik, davlatchilik bilan bog‘liq bilim va tajribalarni o‘zida mujassam etib, bebaho ma’naviy xazina sifatida bugungi kunda ham mamlakatimizning har tomonlama taraqqiyoti, yorug‘ istiqboliga xizmat qilib kelmoqda.

Biron-bir xalq ma’naviyatiga xos bo‘lgan qadriyatlarning boshqa xalqlar tomonidan tan olinishi adabiyot orqali, badiiy asarlar orqali ayon bo‘ladi. Shuningdek, boshqa xalqlar tomonidan badiiy asarlar orqali bayon qilingan ijod namunalari ana shu xalq tarixiga nisbatan chuqur hurmat ifodalaydi. Bunday e’tirof xalqning g‘urur va ift ixori, milliy o‘zligini yanada yuksaltirishga, adabiyotdan faxrlanish, ma’naviy fazilatlariga e’tiborni oshiradi. Adabiyotning kuchi ham, quroli ham shunda ko‘rinadi.

«Har kim fi krlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega. Har kim o‘zi istagan axborotni izlash, olish va uni tarqatish huquqiga ega, amaldagi konstitutsiyaviy tuzumga qarshi axborot va qonun bilan belgilangan boshqa cheklashlar bundan mustasnodir».

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 29-moddadan

«...Bu ko‘hna yurtda tug‘ilib ijod qilgan Ahmad Donish, Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo‘jayev, Sadriddin Ayniy singari ko‘plab ma’rifat fidoyilarining ibratli hayoti bugungi kunda ham yurtimizda yangi jamiyat barpo etish, barkamol avlodni tarbiyalash, ma’naviyatimizni yuksaltirishda bizga beqiyos kuch bag‘ishlab kelmoqda».

Shavkat Mirziyoyev

Xalqimizning avlodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan nihoyatda qadimiy, boy adabiy-madaniy meroslari bor. U xalqimizning urf-odatlari, rasm-rusmlari, bayramlari, qadimiy bitiklar va arxeologik topilmalar, xalq og‘zaki ijodi, yozma badiiy adabiyot namunalari, tasviriy va amaliy san’at hamda musiqa durdonalari, betakror me’moriy obidalaridan iborat.

Dars sabog‘i. Adabiyot — ma’naviyatli va ma’rifatli insonni, eng avvalo, jahon hamjamiyatiga faol va tabiiy ravishda kirib borishi uchun o‘zining tinchlikka teng hamkorlikka, demokratiyaga, inson huquqlariga, asl umuminsoniy qadriyatlarga sodiq ekanini ko‘rsatuvchi eng samarali vositadir.

MAVZUNI MUSTAHKAMLASH UCHUN SAVOLLAR

1. Adabiyotning inson ma’naviyatida tutgan o‘rni qanday?

2. Adabiyot orqali qanday insoniy xarakter shakllantiriladi?

3. «Adabiyot yashasa, millat yashaydi», degan fi krni asoslang.

CHISTON-TOPISHMOQ

Tafakkur bulog‘ining zilol suvlari. Ular nimalar?

«…adabiyot va san’atga, madaniyatga e’tibor — bu avvalo xalqimizga e’tibor, kelajagimizga e’tibor ekanini, buyuk shoirimiz Cho‘lpon aytganidek, adabiyot, madaniyat yashasa, millat yashashi mumkinligini unutishga bizning aslo haqqimiz yo‘q».

Shavkat Mirziyoyev

Baholash:

Faol qatnashgan o’quvchilar baholanadi.