12-§. Cho‘kindi konlar

11-§. Nurash konlari
Nurash konlari ikki guruhga bo‘linadi:
1. Qoldiq konlar.
2. Sizma (infiltratsion) konlar.
Qoldiq konlar nurovchi jinslar hisobiga hosil bo‘lib, ularning
ichida joylashadi. Ba’zida ular sizma mahsulotlar bilan biroz
boyitilgan bo‘ladi. Qoldiq konlarning hosil bo‘lishida gidrogeologik
sharoitning ahamiyati ayniqsa katta. Masalan, nurash qobig‘ida gil
kabi «ekranlik» (ya’ni to‘siqlik) xususiyatiga ega bo‘lgan zich jinslar
32
bo‘lsa, yomg‘ir suvlarini o‘tkazmay kimyoviy nurashga salbiy ta’sir
ko‘rsatadi. Aksincha, o‘ta g‘ovak jinslar ham qulay emas: chunki ular
sizot suvlar bilan kimyoviy birikmalar hosil qilishga ulgurolmay
qolishi mumkin. Suv osonlik bilan shimilib, pastga qarab bir tekis
sokin harakat qiladigan tog‘ jinslari eng qulay sharoit hisoblanadi.
Qoldiq konlar tabiatdagi yotish sharoiti va shakli bo‘yicha uchga
– yoyiq, cho‘ziq va kontakt oldi konlariga bo‘linadi.
Yoyiq konlar tub jinslarning ustki qismida sodir bo‘luvchi nurash
jarayonlari natijasida hosil bo‘lib, ana shu jinslarni qoplab, yopib
yotadi. Bunday konlarning ostki qismi ancha murakkab tuzilgan bo‘-
lib, sekin-asta o‘zgarmagan jinslarga o‘tib boradi. Konlarning ustki
qismi intensiv o‘zgargan jinslar bilan bir qatorda o‘zgarmagan jinslarning
qoldiq «orolchalari»dan tuzilgan, notekis bo‘ladi. Kattaligi ko‘ndalangiga
bir necha 10 m dan bir necha ming m.gacha bo‘lishi mumkin.
Qalinligi odatda bir necha 10 sm dan tortib bir necha 10 m gacha
bo‘ladi.
Cho‘ziq konlar tomirsimon shaklda bo‘lib, chuqurlikka yoriqlar
bo‘ylab kirib boradi. Ular ko‘pincha bir necha yuz m.ga cho‘zilgan
bo‘ladi (4 km ga cho‘zilgan hollari ham ma’lum). Bunday konlar
odatda bir necha o‘n metr chuqurlikka, ba’zida 100–200 m va ayrim
hollarda 1,5 km gacha boradi.
2-jadval
Ekzogen konlar tarkibi
Toifa Nurash konlari Cho‘kma konlar
Sinf Mexanik Kimyoviy
Tur Qoldiq Sizma Bo‘lakli
jins
konlari
Sochma
konlar
Chin
eritma
konlari
Kolloid
eritma
konlari
Biokimyoviy
konlar
Vulkan
Asosiy
foydali
qazilmalar
Nb, Cr,
Fe,
Mn, Al,
kaolin,
magnezit,
talk,
barit,
apatit va
b.lar
U, Cu,
Fe,
Nl, S,
gips,
fosforitlar
magnezit,
boratlar
Shag‘al,
qum, gil
va b.lar
Au, Pt,
Ag,
Sn, W,
Zr,
Ta, Nb,
Nl,
Olmos,
yoqut,
zumrad,
va b.lar
Na,K,
Mg, Ca,
B, Ba,
tuzlari
va hokazo
Fe, Mn,
Al, U,
V,
Cu, Mo
Chig‘anoqt
osh, diatomit,
trepel,
opoka, fosforit,
oltingugurt,
guano, toshko‘
mir,
neft, gaz
Fe,
Mn,
Pb,
Zn
Kontakt oldi konlari bir tomondan foydali qazilma mahsulotlarining
nurashi natijasida o‘zidan ajratuvchi va ikkinchi tomondan, shu
33
mahsulotlarni qayta cho‘ktiruvchi tog‘ jinslarining yonida joylashadi.
Bu hol ko‘pincha karbonat jinslarga xosdir. Foydali minerallar odatda
ana shu karbonat jinslarning erishidan hosil bo‘lib, kontakt fronti
bo‘ylab hosil bo‘lgan karstlarda ushlanib qoladi. Ba’zida karstlar o‘pirilish
mahsulotlari va foydali minerallar aralashmasi bilan to‘lib
qolgan bo‘ladi.
Qoldiq konlarning tarkibiy qismi ivish, nurash, ishqorsizlanish
va qayta taqsimlanish natijasida hosil bo‘lgan maxsus tekstura va
strukturaga ega.
Teksturalar ichida bo‘lakli, brekchiya, to‘rsimon, tomchisimon,
yo‘l-yo‘l, kukunsimon, g‘ovakli, uyasimon, sekretsion, konkresion va
no‘xatsimon teksturalar ko‘p uchraydi.
Strukturasi esa ko‘pincha relikt, sement, kataklastik, ritmik
zonal, tolasimon, tangasimon, gilsimon shakllarda bo‘ladi.
Qoldiq konlarga misol tariqasida quyidagi elementlarning konlarini
keltirish mumkin.
Nikel konlari o‘ta asosli jinslar (serpentinit)larning nurash
qobig‘ida hosil bo‘ladi. Ularning hosil bo‘lishida nikel manbai
vazifasini tub jinslardagi olivin va piroksen (№1-0,3–0,4 %) minerallari
o‘taydi. Nurash natijasida nikelning miqdori 5–15 marta ortishi
mumkin. Tarkibida temir 60 %gacha, xrom 1%, nikel 0,3–0,6 % atrofida
bo‘ladi.
Boksit konlari ikki shaklda – yoyiq laterit va karst shaklida uchraydi.
Ular tarkibida aluminiy oksidi bo‘lgan turli jinslardan hosil
bo‘lishi mumkin. Yoyiq turdagi konlar issiq va nam iqlimli tropik va
subtropik zona mamlakatlarida ko‘p uchraydi. Karst turidagi boksit
konlarini olimlar «avval ko‘tarilib, keyin chuqur eroziyaga uchragan
karbonat jinslarning muayyan bo‘shliqlarida erimaydigan temirli gil
qoldiqlaridan hosil bo‘ladi» deb hisoblaydilar. Ularning shakli juda
murakkab bo‘ladi (ayniqsa ostki qismida). Bunday konlar O‘rta yer
dengizi atrofida, Afrikada, Hindiston va boshqa joylarda ko‘p
tarqalgan.
Boksit konlarining tarkibida byomit, diaspor, gibbsit, gidrargillit
va boshqa glinozyom minerallaridan tashqari juda ko‘p boshqa
minerallar ham uchraydi. Ularning rangi oq, pushti va qizil bo‘lishi
mumkin. Boksit konlarida glinozyomning miqdori birlamchi jinslardagidan
4–6 baravar ko‘payadi va ba’zan 50 %dan oshadi.
Kaolin konlari ko‘proq granit va gneyslar, ba’zida asosli jinslar
va slanetslarning nurashidan hosil bo‘ladi. Bunday konlar yoyiq turda
34
bo‘lib, boksitlardan, birinchidan, tub jinslarning erkin glinozem yig‘ilguncha
yetib bormagan chala nurashi bilan, ikkinchidan, temirning
butunlay chiqib ketishi natijasida juda oqarib ketganligi bilan farq
qiladi. Bunday sharoit gumus kislotalariga boy bo‘lgan juda nordon
muhitdagina mavjuddir. Kaolin konlarida kaolinit va tub jinslarning
qoldiq minerallaridan tashqari galluazit, montmorillonit, xalsedon va
boshqa gipergen minerallar ko‘p bo‘ladi. Bunday konlar O‘rta
Osiyoda, Ukrainada, Uralda bor. Qoldiq kaolin konlari G‘arbiy O‘zbekistonda
ham keng tarqalgan (Qarnob, Ovminzatog‘, Oltintog‘,
Quljuqtog‘).
Magnezit konlari serpentinitlarning karbonat kislotasi ta’sirida
parchalanishidan hosil bo‘ladi. Bunda magniy serpentindan eritmaga
o‘tadi va chuqurroq zonalarga borib, karbonat holida eritmadan
ajraladi.
H4Mg3Si2O9 q H2O q 3CO2 q 3MgCO3 q 2SiO2 q 3H2O
serpentinmagnezit
Magnezit 10–15 m qalinlikda yoyiq konlar hosil qilib, Ural,
Qozog‘iston, Kuba, Hindiston va boshqa joylarda tarqalgan.
Talk konlari kremniyli nordon suvlarning serpentin bilan reaksiyasi
natijasida hosil bo‘lishi mumkin.
H4Mg3Si2O9 q 2SiO2 q H2Mg3Si4 O12 q H2O
serpentintalk
Apatit konlari karbonat jinslarning karst bo‘shliqlarida gil qoldiqlari
ichida to‘plangan holda uchraydi. R2O5 miqdori nurash natijasida
tub jinsdagi 3–12 % o‘rniga 26–33 %gacha ko‘tariladi. Bunday
konlar gumus kislotalarining ta’sirida R2O5 ning avval erib chiqishi,
keyin chuqurroq sathdagi karst bo‘shliqlariga cho‘ktirilishidan kelib
chiqadi. Konlari AQSHda, Belgiyada, Rossiyada mavjud.
Barit konlari ham taxminan shunday hosil bo‘ladi. Ana shunday
sharoitlarda juda kam bo‘lsada, oltin, qo‘rg‘oshin, qalay va boshqa
metall konlari ham hosil bo‘lishi mumkin.
SIZMA (INFILTRATSION) KONLAR