12-Mavzu: Bozor iqtisodiyoti. Bozor va uning tuzilishi Bozor iqtisodiyotining mazmuni va uning asosiy belgilari

Sotiladigan va sotib olinadigan tovar, xizmat turiga ko`ra bozorlar quyidagi turlarga bo`linadi: iste`mol tovarlari va xizmatlari bozori, ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi (resurslar) bozori, valyuta bozori va fond birjalari, ilmiy texnika kashfiyoti va ishlanmalar bozori.
Muomalaga chiqadigan sub`ektlarning xususiyatiga ko`ra ulgurji va chakana savdo to`g`risida gap yuritiladi. Chakana savdoda asosan sotib oluvchilar fuqarolar hisoblanadi. Turli shakldagi korxonalar, firmalar, xususiy do`konlar va boshqalar esa sotuvchi hisoblanadi. Ulgurji savdoda davlat tomonidan qishloq xo`jalik mahsulotlarini xarid qilish alohida o`rin tutadi. Bunda asosiy xaridor davlat, sotuvchilar esa dehqon va fermerlar xo`jaliklaridir.
Bozorning Beshta Asosiy Savoli
Bozor tizimining asosiy xususiyatlari bozor iqtisodiyotining quyidagi beshta muhim savolga javob bo`la olishini tushunishga yordam beradi:

• 
  Qanday mahsulot va xizmat turlari ishlab chiqariladi?
  
• 
  Ular qay yo`sinda ishlab chiqariladi?
  
• 
  Ulardan asosan kimlar foydalanishi mumkin?
  
• 
  Bu tizim o`zgarishlarga qanday bardosh beradi?
  
• 
  Tizimning muvaffaqiyat garovi nimalardan iborat?
  

Mazkur beshta savol mahsulot ishlab chiqarish imkoniyatlari chizig`ini belgilovchi iqtisodiy tanlovlarni yoritib beradi. Ular inson ehtiyojlari cheksiz bo`lgan bu dunyoda tanqis resurslarni aks ettiradi. Iqtisodiyotning barcha ko`rinishlari shu beshta savolga murojaat etadi.

Qanday tovarlar va hizmatlar ishlab chiqariladi?

Bozor tizimi muayyan turdagi va miqdordagi xizmat va tovarlarni ishlab chiqarishni qanday hal etadi? Bu savolga jo`yali javob mana bunday: Doimiy foyda keltirayotgan xizmat va tovarlar ishlab chiqarilaveradi va foyda keltirmayotganlari ishlab chiqarilmaydi. Daromadlar va zararlar mahsulot sotuvidan tushadigan umumiy tushumlar (UT) va o`sha mahsulotlarning ishlab chiqarishning umumiy muqobil narxi (MN) o`rtasidagi farqlaridir. (Iqtisodcgilar uchun esa, iqtisodiy narxlarga mehnatga to`lanadigan to`lovlargina emas, balki tovar ishlab chiqarishda ishlatilgan boshqa resurslarni jamlash va tashkillastirish uchun sarflangan xarajatlar ham kiradi.)
Sanoatdagi davomiy iqtisodiy foyda (UT>MN) mahsulot ko`lamini kengaytirishga va resurslarni shu sanoatiga yo`naltirishni taqozo qiladi. Amaldagi korxonalar o`sib boradi va yangilari qo`shiladi. Shunday qilib, sanoat ko`lami kengayadi. Sanoatdagi davomiy iqtisodiy zarar (UTiste`molchilardir; mos ravishda ishlab chiqaruvchilar va ta`minotchilar ularning talablarini qondirish uchungina xizmat qiladi.