13-lekciya. Fassellioz, quslar prostogonimozi

Trematodozlar - Awıl xojalıq, jabayı haywanlar, quslar, adamlar, quslarda trematodalar klassına arnalǵan gelmintler qozǵaytuǵın kesellikler jıyındısına trematodozlar delinedi. Trematodozlardıń morfologiyasın, biologiyasın, sistematikasın hámde olar qozǵaytuǵın keselliklerdi úyreniw hámde olarǵa qarsı gúres ilajların úyrenetuǵın pánge Trematodologiya delinedi.
Trematodalar morfologiyası: trematodalar japıraq sıyaqlı yassi gel`mintler. Ústińgi teri bulshıq et xaltashası menen qaplanǵan, deneniń aldıńǵı bóliminde awız sorǵıshı, tómengi bóliminde qarın sorǵıshı boladı hám gewdeniń aldıńǵı bóliminde jaylasadı. Awız sorǵıshı súriw, azıqlanıw hám shıgarıw wazıypasın orınlasa, qarın sorǵıshı tek ǵana bir – sorǵısh wazıypasın atqaradı. Trematodalardıń tiykarǵı bólimi eki jınıslı – germafroditler esaplanadı. Trematoda tuxımı suwǵa yamasa jerge tússe, usı jerde jetile baslaydı. Tuxım ishinde er jetken embirion belgili waqıttan keyin sırtqı ortalıqqa shıǵadı. Er jetken gel`mintler tek ǵana definitiv iyesi denesinde parazitlik etedi. Lichinkaları bolsa tuxımnan shıqqannan keyin sırtqı ortalıqta aralıq iyesi organizminde jasawı kerek. Aralıq iyesi denesinde lichinka jınısız kóbeyedi. Demek bular biogel`mintler esaplanadı. İmago - tuxım - lichinka – aralıq iyesi - imago sistemada rawajlanadı.
Trematodalar sistematikası boyınsha tómendegi túrlerge bólinedi:
Trematodalar klassı 2 toparǵa bólinedi hámde 6 túri bar.

1. 
   Fasciola xepatika.
   
2. 
   Dikrocelium lancetnikum.
   
3. 
   Paramfistomum.
   
4. 
   Opistorxum.
   
5. 
   Prostogonimus.
   
6. 
   Oriento bil`harcikum
   

Fasciolyoz(jiger qurtı) - Awıl xojalıq haywanlarında kóp ushıraytuǵın gel`mintoz kesellik bolıp, trematoda klassına kiriwshi Fasciola xepatika hám fasciola gigantika parazitleriniń jigerde, ót jollarında, ót xaltasında parazitilik etip jasawdan payda boladı. Kesellik aldın ótkir ótip, ish ketiwi, kem qanlıq, xolicistit, keyin juqpalı ótkende sarǵısh, záhárleniw, azıw gúzetiledi. Sıyırlarda sút ónimdarlıǵı 10-20% kemeyedi. Jas qozılar ólip boladı. Adamlar da keselleniwi múmkin.
Etiologiyası (qozǵatıwshısı) - Fasciola denesiniń uzınlıǵı 7,5 sm hám eni 3 sm,awız hám qarın sorıǵıshları bir-birine jaqın bolıp, parazit denesiniń aldıńǵı konus sıyaqlı bóliminde jaylasqan, onıń tuxımları domalaq formasında bolıp sarǵısh reńde, denesi uzınshaq taspa sıyaqlı kóriniste boladı.
Rawajlanıwı. Fasciola eki iyeli parazit bolıp, ol haywannıń jigerinde, ót jollarında, ót xaltasında jasap kóp muǵdarda tuxım qoyadı. Tuxımlar ót suyıqlıǵı menen sırtka shıǵarıladı. Hawa-rayı jaqsı bolǵan waqıtlarda kulmak suwǵa túsken tuxımlardan +15 - 30<sup>0</sup>S da, 10-25 kúnde lichinka miracidiyler shıǵadı. Bulardıń rawajlanıwı ushın aralıq iyesi - molyuskalar qatnasıwı kerek. Molyuska ishine kirgen miracidiy sporacistalarǵa aylanadı, rawajlanıp 15-30 kúnde uzın awız, tamaq bórtikli rediyni payda etedi. Sporacistalar úlkeyip, ishine jaylasqan rediy onıń perdesin jarıp molyuska organizmine ótedi. Sporacistadan jınıssız kóbeyiw nátiyjesinde 5-15 rediyge aylanadı hám hár bir rediy bolsa óz náwbetinde yit balıqqa uqsaǵan 15-20 cerkariyge bólinedi. Molyuska denesinde cerkariydiń rawajlanıw dáwiri 50-80 kún dawam etedi. Olar molyuska denesainen sırtqa shıǵadı, bir neshe saatta quyrıgın joq etip adoleskariyge aylanadı. Bular ósimlik japıraqları hám denesinde, batpaqlıqtan urıp alınǵan pishende 6 ayǵa shekem jasırın jasawı múmkin.
Epizootologiyası. Fasciolyoz toǵayzarlarda, ashshı suwları kóp bolǵan jaylawlarda keń tarqalǵan. Sebebi onıń rawajlanıwı ushın aralıq iyesi molyuska sonday jerlerde jasaydı. (súwret keste). Fasciola tasıwshı –gel`mintsizleantirilmegen haywanlar kesellik tarqatıwshı oray esaplanadı. Kesellik ádette jazda iyuń ayınıń ekinshi yarmınan baslanıp, aqırǵı aylarında kóbirek juǵadı. Jaylawlar tez-tez almastırıp turılmasa fasciolyoz keń tarqaladı. Sebebi kesel haywan óz tezegi menen úzliksiz parazit tuxımın shıǵarıp turadı. Haywanlar jawlada adoleskariylardı suw yamasa ót penen jutıp jibergende kesellenedi. Adoleskariy jaylawda jaz máwsiminiń ortasında payda bola baslaydı hám avgust, sentyabr` aylarında júdá kóbeyip ketedi.
Klinikalıq belgileri. Haywan jigeri hám basqa organlarında parizitlik etip atırǵan fasciola sanına baylanıslı. Haywan fasciolyoz benen jazda hám gúzde ótkir kesellenedi, juqpalı keshiwi bolsa pútkil jıl dawam etedi. Fasciolyoz qoy hám eshkilerde ótkir hám juqpalı keshedi. Ótkir keshkende denen temperaturası kóteriledi, páseyedi, tez sharshaydı, ishteyi joq boladı. Jiger átirapı perkussiya etip urıp kórilgende "búgik" maydanı úlkeygeni bilinedi, eritrocit hám gemoglobin muǵdarı kemeydi. Juqpalı formasında – haywanlardıń shillik perdelerdi aǵardı, júnleri murt boladı, sálge tógiledi. Kóz qabaqlarında, jaǵ aralarında, kwrak hám qarınnıń tómengi bóliminde suwıq isikler payda boladı. Maldıń ishteyi joq boladı. Azıp ketedi, súti súyiledi. Jiger átirapı perkussiya etilgende onıńúlkeygeni anıqlanadı, denesi sarǵaydı.
Patanatomiyalıq ózgerisler. Shillik perdelerdi aǵarǵan hám teri astındaǵı toqımalar infil`traciyalasqan boladı, deneniń hámme boslıqlarında – qarın, júrek xaltasında suyıqlıq toplanadı. Sebebi aq reńnen qońır qızıl reńge aylanadı. Jiger parenximası qattı, sozılıwshan, keńeygen, ót jolınan kukish reńli suyıqlıq ajıralıp shıǵadı.
Diagnozı - klinikalıq belgilerine tiykarlanıp hám gel`mintologiyalıq jarıp tekseriw menen anıqlanadı.
Emlew - uglerod tetraxlorid, dertil O, dertil B, getal, geksaxloraksilol, geksixol, geksaxloretan, fasciolidlar isletiledi.
Aldın alıw – jaylaw hám suw oraylarında fasciola embrionınıń tarqalıwına jol qoymaw, kesel mallardı emlew, tezeklerdi zıyansızlandırıw, batpaqlıqlardı qurıtıw. Batpaq suwlarınan, kulmak suwlardan mallardı suwǵarıw ruxsat etilmeydi. Pishenler jaqsı qurıtılıwı kerek hámde 6 aydan keyin malǵa beriw kerek. Molyusakalarǵa qarsı gúres alıp barıw kerek.