13– mavzu. Ra’nokabilar sinfchasining keng tarqalgan oilalari, asosiy vakillari, tuzilishi va ahamiyati Reja

Laylak tumshuq - Erodium turkumi. О‘rta osiyoda 9 turi , shu jumladan O‘zbekistonda 5
turi tarqalgan bir yillik о‘simliklar, bo‘yi 20-35 sm. Barglari oddiy, kirkilgan uch-besh bulakli. 
Gullari mayda pushti rangli, changchisi 10 ta. Mevasi uzun tumshuqchali. Chul, adir, tog va
yaylovlarda, chagir toshli, loy tuproqli tog yonbag‘irlarida о‘sadi. 

---

---

Itjumrutdoshlar (Rhamnaceae) oilasi. Oilaning 60 turkumga mansub 600 ga yakin turi,
daraxt va buta hayot shakidagi turlar. Ular yer kurrasining deyarli barcha mintaqalarida ayniqsa, 
tropik va subtropik viloyatlarida keng tarqalgan.
Rhamnus – itjumrut turkum. U qadar baland bulmagan daraxt yoki buta о‘simliklar. 
Barglari tikanli, karma-karshi joylashgan, gullari bir jinsli, turt a’zoli, mevasi danak, tugunchasi
turt uyali. O‘zbekistonda bu turkumning toshlok va tog oldi zonasida о‘sadigan Rh. minuta daryo 
soxillari, shagal va tosh aralash tog yonbag‘irlari, archazorlarda о‘suvchi Rh. cathurtica, tog
zonasini kuyi qismida toshlok, shagal aralash tuproqli tog zonasi, daryolarning soxilida 
uchraydigan Rh. dolichophylla kabi turlarini kursatish mumkin.

Ziziphus - uybi turkumi. Turkumning O‘zbekistonda faqat bitta Z jujuba chilon jiyda deb
ataladigan u qadar baland bulmagan daraxt hayot shaklidagi turi Surxondaryo, Samarakand va 
Kashqadaryo viloyatlarining tog yonbag‘irlarida yovvoyi holda tarqalgan. Vitaminli, dorivor va
xushxur meva sifatida о‘stiriladi. 


Jiydaguldoshlar (Elaeagnales) oilasi. Buta qisman daraxt hayot shaklidagi о‘simliklar.
Tanasi panjasimmon kipiklar yoki yulduzsimon tuklar bilan kalin koplangan. Barglari oddiy, yon 
bargsiz, ketma-ket yoki qarama-qarshi joylashgan. Guli monopodial shoxlangan tup gullar
(ratsemoz) da joylashgan, kush jinsli, aktinomorf 4 a’zoli. Changchilari kosacha barglari bilan 
tutash. Urug‘chisi bitta meva bargidan shakllangan, tugunchasi ustki.
Gul formulasi: P
( )
4

(tashki tomoni kumush rang, ichki tomoni sarik) A

4
G

1

. Mevasi

danakli, danagi ust tomondan shirali yoki kuruk et bilan koplangan. Mevasi oziq-ovqat sifatida 
iste’mol qilinadi. Tarkibida 0,3 % vitamin, oshlovchi moddalar, shakar, kraxmal va oksil bor.
Jiydalar ixota daraxtlari sifatida foydalaniladi. Bol beruvchi о‘simlik. 
Jiydaning kumush rangli ekma nok jiyda - Elaeagnus Orientalis va E. angustifolia yovvoyi
jiyda deb yuritiladigan turi O‘zbekistonda keng tarqalgan bо‘lib, uchraydi. Xar ikkala tur bir-
biridan barg va mevaning shakli va tuzilishi bilan fark kiladi.
Hippophae - chirqanoqlar turkumi. Tikanli daraxt, barglari uzun tortgan, lansetsimon, 
gullari barg kultigida, ayrim (aloxida) jinsli, boshoksimon gul tuplamlarida novda kultigida
joylashgan. Gul formulasi: P
2
A

4

G
0
, P

(2)
A

0

G
1

. Mevasi sarik rangli shirali danak. Muhim oziq-ovqat 

dorivor va yog beradigan о‘simlik. Mevasi ovkat sifatida, poyasi muhim yogoch sifatida, bargi

oshlovchi moddalar oldishda, novdalari sarik va qoramtir kungir rangli buyok olishda ishlatiladi.