13-tema. Payda saliǵI. Qosimsha qun saliǵI. Aksiz saliǵI

13-TEMA. PAYDA SALIǴI. QOSIMSHA QUN SALIǴI. AKSIZ SALIǴI
REJE:
13.1. Payda salıǵın tólewshiler.
13.2. Salıq salıw ob’ekti hám salıq salınatuǵın baza.
13.3. Jeńillikler hám olardıń túrleri.
13.4. Salıq stavkaları, salıq dáwiri hám esabat dáwiri.
13.5. Salıqtı esaplap shıǵarıw hám esap-kitaplardı tapsırıw hámde tólew tártibi
13.6. Qosımsha qun salıǵınıń salıq sisteması engiziliwi hám ekonomikalıq mazmunı hámde rawajlanıw basqıshları
13.7. Qosımsha qun salıǵın tólewshiler, salıq salıw ob’ekti hámde salıq salınatuǵın bazanı belgilew
13.8. Qosımsha qun salıǵı boyınsha jeńillikler hám salıq stavkaları.
13.9. Salıqtı esaplap shıǵarıw hám esap-kitaplardı tapsırıw hámde salıqtı tólew tártibi.
13.10. Aksiz salıǵı hám onıń salıq sistemasında tutqan ornı
13.11. Aksiz salıǵı salıǵın tólewshiler quramı, salıqqa tartıw ob’ekti hám salıq salınatuǵın baza.
13.12. Salıq stavkaları hám salıq dáwiri.
13.13. Salıqtı esaplap shıǵarıw hám esap-kitaplardı tapsırıw hámde salıqtı tólew tártibi.


13.1. Payda salıǵın tólewshiler.
Payda salıǵınıń engiziliwi, ekonomikalıq mánisi hám áhmiyeti. Ózbekstan Respublikası Mámleketlik byudjetiniń dáramatları 1991- jılǵa deyin tiykarınan mámleketlik kárxanalardıń paydasınan ajıratılatuǵın ajıratpalar esabınan qálipleser edi. Usı paydadan ajıratpa mámleket tárepinen belgilengen májbúriy tólem bolıp, ol kárxanalardıń balanstaǵı paydasınıń 90 payızına shekem byudjetke alıp ketetuǵın edi. Qalǵan qarjılar bolsa kárxana tárepinen emes, bálkim joqarǵı shólkem tapsırması menen tiyisli fondlarǵa bólistiriler edi.
Bazar qatnasıqlarınıń rawajlanıwı menen ekonomikanı salıqlardıń járdeminde tártipke salıw, atap aytqanda paydadan alınatuǵın ajıratpalar ornına dáramat salıǵın engiziw zárúrligi payda boldı hám 1992-jıldan baslap barlıq túrdegi xojalıq júrgiziwshi sub’ektler «Dáramat» salıǵın tólewge ótti.
1995-jıl yanvar ayınan baslap salıqlardıń xoshametlewshi rolin kúsheytiriw maqsetinde elimizde kárxanalardıń paydasınan alınatuǵın salıq engizildi. 2008-jıldıń 1-yanvarınan kúshke kirgen jańa Salıq kodeksiniń 23-statyasına muwapıq yuridikalıq táreplerden alınatuǵın payda salıǵı ulıwma mámleketlik salıqlardıń quramına kirip, ol mámleketlik byudjettiń dáramatların qáliplestiriwde tiykarǵı dereklerdiń biri bolıp esaplanadı.
Bul jaǵday yuridikalıq táreplerden alınatuǵın payda salıǵı stavkalarınıń jıldan-jılǵa páseyip baratırǵanlıǵın kórsetedi. Dáramattıń kóp bóleginiń kárxanalar erkinde qalıwı olardıń investiсiyalıq aktivligin asıradı, yaǵnıy jumıs orınların ashıw, básekege shıdamlı tovarlar islep shıǵarıw hám taǵı basqada keń finanslıq imkaniyatlar jaratıladı.
Salıq kodeksine kóre yuridikalıq táreplerden alınatuǵın payda salıǵı tólewshileri bolıp, finans jılında salıqqa tartılatuǵın paydaǵa iye bolǵan yuridikalıq tárepler esaplanadı.
YUridikalıq tárepler dáramat (payda) salıǵı boyınsha byudjet penen esap-kitaplardı ǵárezsiz túrde ámelge asıradı. Ayrım tarmaqlar yuridikalıq táreplerdiń birlespeleri byudjet penen esap-kitaplardı Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń qararına muwapıq oraylastırılǵan tártipte ámelge asırılıwı múmkin (mısal ushın, energetika, neftegaz-xolding sıyaqlı tarmaq kárxanalarında).
Salıqqa tartıw maqsetinde paydaǵa salıq tólewshilerdi rezidentler hám rezident emeslerge ajıratıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń rezidenti dep, Ózbekstanda dúzilgen yamasa dizimnen ótken hámde bas kárxanası Ózbekstanda jaylasıp, Ózbekstan Respublikasınan tısqarıda dizimnen ótken yuridikalıq tárepler esaplanadı. Ózbekstan Respublikası rezidenti bolǵan yuridikalıq tárepler Ózbekstanda hám onnan tısqarıdaǵı iskerliginen alǵan dáramatlarınan payda salıǵına tartıladı.
Ózbekstan Respublikasınıń rezident emesleri bolsa, tek Ózbekstan Respublikasında iskerlik kórsetiwden alǵan dáramatları boyınsha salıqqa tartıladı.
Rezidentler turaqlı iskerlik kórsetiwshiler bolsa, rezident emesler iskerligi Respublikada waqtınshalıq harakterge iye boladı.