14-mavzu. Jamiyat taraqqiyotining falsafiy tahlili Reja

Qadriyatlar mavzuining tarixi. Qadriyatlar mavzuining tarixi, ildizlari va insoniyatga xos qadrlash tamoyillari shakllanishi uzoq o’tmishga ega. G’arb olimlari bu borada, asosan, yevropa madaniy merosi va g’oyalariga tayanadilar, ko’plab allomalarning nomlarini tilga oladilar. G’arbda qadriyatlar bilan shug’ullanadigan falsafiy soha — aksiologiya fanining shakllangani ham ularning bunday qarashlari uchun muayyan asos bo’ladi. Biz Suqrot va Aflotun, Arestotel’ va Gegellar katta e’tibor bergan bu mavzuning G’arb falsafasida o’z tarixiga ega ekanligiga shubha qilmaymiz.
Ammo ushbu mavzu ko’hna va navqiron Sharq, xususan O’zbekiston uchun begona emas! Uning eng teran jihatlarini faqat G’arbdan emas, balki Sharqdan qidirish ham foydadan xoli bo’lmasa kerak. Nomlari sivilizatsiyamiz tarixiga abadiy bitilgan Xorazmiy, Forobiy. al Buxoriy, at Termiziy, Beruniy, ibn Sino, Najmid-din Kubro, Yassaviy, Naqshband, Ulug’bek, Navoiy, Mashrab, Bedil, Behbudiy, Avloniy kabi mutafakkirlar ijodida ham bu mav-zuning izlari bor, teran qirralari ochilgan. Gap ana shu izlarni izlab topishda, ularni unutmasliqda, sayqallab turishda, zamona realliklari nuqtai nazaridan xolisona talqin qilishdadir.
Avlod va ajdodlarimiz yaratgan qadrlash mezonlarining tarixi eng qadimgi naqllar, rivoyatlar, afsona, hikoyat, dostonlarga, ya’ni xalq og’zaki ijodi namunalariga borib taqaladi. Spitamen, Mu-qanna va Jaloliddin Manguberdi to’g’risidagi asarlarda, Alpo-mish, To’maris va Shiroq to’g’risidagi afsona va dostonlarda vatan-parvarlik, xalq va yurt ozodligi uchun fidoyilik kabi ko’plab umuminsoniy qadriyatlar tasvirlangan. Ma’naviy merosimizning yorqin namunasi — "Avesto" zardo’shtiylikning muqaddas kitobi bo’lganligidan unda bu dinning qadriyatlar tizimi, qadrlash me-zonlari, o’sha davrdagi milliy g’oyalar yorqin ifodalangan.
Qadrlash to’g’risidagi qarashlar rivojida USh-XP asrlar katta ahamiyatga ega. Bu davrda arab istilosi amalga oshirilgan, islom hukmron dinga aylangan edi. E’tirof etish kerakki, Qur’on va Hadislarda ta’riflab berilgan ilohiy qadriyat va qadrlash masala-lari xalqimiz tarixi va madaniyatiga ta’sir ko’rsatgan. Shu bilan birga, arab istilosi davrida ko’pgina milliy qadriyatlarimizning yo’qotib yuborilganligini ham qayd qilmoq kerak. Bu to’g’rida Be-runiy "Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar" asarida afsus bilan yozib qoldirgan.
Tsivilizatsiyamiz qadriyatlari va xalqimizga xos qadrlash meyorlari musulmon Sharqi va arablar dunyosi madaniyatiningrivojiga ham nihoyatda katta aks ta’sir ko’rsatgan. Tarixda nomlari saq-langan allomalarimiz o’z navbatida butun jahon, Sharq madaniyati-ga g’oyat katta hissa qo’shganlar. Bunday fikrni Abu Hanifa, al Buxoriy, at Termiziy, Kubro, Ahmad Yassaviy, Naqshband kabi ilohiyot ilmining zabardast allomalari to’g’risida ham aytish joiz. Ularning har biri o’z zamonasida islomni sivilizatsiyamizning yuksak madaniyati nuqtai nazaridan targ’ib va tashviqetdilar, is-lom falsafasini yuksaklikka ko’tardilar, mazkur dinning butun jahonda katta mavqega ega bo’lishida muhim faoliyat ko’rsatdilar. Ularning islom falsafasi va ilohiyotiga, uni zamona zayllari orasidan o’tish jarayoniga ko’rsatgan nihoyatda katta ta’siri to’g’ri-sila maxsus tadqiqotlar olib borish mumkin. Afsuski, manbalar yetarli bo’lishiga qaramasdan, yurtimiz iivilizatsiyasining islom dini rivojiga va azaliy islom mamlakatlarining madaniyati ta-raqqiyotiga ta’siri to’g’risida yozilgan asarlar haligacha kam, bu to’g’ri-da keng qamrovli tadqiqotlar olib borish zaruriyati allaqachon yetilgan.
Masalaning muhimligi atoqli qomusiy olimlar — Xorazmiy, Forobiy, Beruniy, ibn Sino, al Farg’oniy, Ulug’bek, Lutfiy, Navoiy, Bobur kabi sivilizatsiya-mizning zabardast namoyandalari ijodi va merosi ko’zgusida yanada yaqqolroq namoyon bo’ladi. Zero, ular nafaqat Markaziy Osiyo, arab-musulmon sivilizatsiyasi, balki jahon madaniyati taraqqiyotiga nihoyatda katta hissa qo’shganlar, yurtimiz qadriyatlari ta’sirining butun olamga yoyilishida xizmat qilganlar.
Afsuski, dunyoning oltidan bir qismini egallab turgan sobiq ittifoqda qadrlashning umuminsoniy tamoyillarini barqaror qilish u yokda tursin, haqiqiy qadriyatshunoslik nuqtai nazaridan tadqiqotlar olib borishga ham izn berilmas edi. Faqat o’tgan asrimizning’ 60-yillariga kelib, qadriyatlar muammosi ba’zi mutaxassislar tomonidan tahlil qili-na boshlagan bo’lsa-da, 90-yillargacha falsafa darsliklarida alo-hida mavzu sifatida o’z o’rniga ega bo’lmadi. Hukmron mafkuraning tarkibiy qismiga kirmaganligi, mavzularining juda kam tadqiq qilinganligi va nihoyatda oz ahamiyat berilganligidan maxsus fal-safiy tadqiqotlar sohasiga aylana olmadi. Aksiologiya nomi bilan sobiq ittifoqda birorta ham darslik yoki o’quv qo’llanmasi chop etilmagan, hatto universitetlarning faylasuf, jamiyatshunos, tarixchi kabi mutaxassislar tayyorlaydigan ijtimoiy bo’limlarida ham bu sohaga oid maxsus bilimlar berilmas edi.
“Qadr” va “qadriyat” tushunchalari, qadrsizlanish muammosi. Qadriyatlar to’g’risida G’arbda keng tarqalgan “Aksiologiya” (aksio qadriyat, logos - fan, ta’limot) fani rivojlangan mamlakatlarda inson qadri va haq-huquqlariga doir ko’pgina tamoyillarning amaliyoti uchun nazariy asoslardan biri bo’lgan ilmiy sohalar qatoriga kiradi.
Bu borada “Qadr” tushunchasiga katta ahamiyat qaratish lozim. u muayyan qadriyatning ya’ni, biron-bir narsa, voqea, hodisa yoki biror idealning inson va jamiyat uchun qadri va ijtimoiy ahamiyatini anglatadigan tushunchadir. “Qadr” tushunchasi o’zbek tilida serqirra ma’no va mazmunga ega, u tilimizdagi ba’zi ibora va so’zlarda o’ziga xos sharqona falsafiy mazmun borligidan dalolat beradi. Ana shu sababdan ham o’zbek tilida qadriyatning mazmunini bilib olish va uning ahamiyatini anglash, avvalo, qadrning ma’nosini bilish orqali boradi. Insonning insonga ibrati, tarbiyadagi ta’sirini uning o’zi baholay olmaydi, balki boshqa inson baholaydi. Demak, qadriyat sifatidagi inson ta’sirida uning qadri va ahamiyati namoyon bo’ladi, boshqa kishi esa ana shu bevosita ta’sir natijasida uning ahamiyatini baholaydi, qadriga baho beradi.
Qadriyatlar muammosiga bag’ishlangan ilmiy-falsafiy manbalarning ko’pchiligida qadriyatni “baho” tushunchasi bilann qiyoslash, ularga bir xil daraja va ko’lamdagi tushunchalarr sifatida qarash hollari uchraydi. Ayni paytda qadriyatlar jamiyat rivoji va kishilar hayotining turli davrlarida turlicha ahamiyat kasb etadi, tarixiy zaruratga mos ravishda goh u, goh bu qadriyat ijtimoiy taraqqiyoyotning eng oldingi pog’onasiga chiqadi, boshqalari xiralashgandek tuyuladi. Mas., yurtni yov bosganda – ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida – istiqlol, urush davrida – tinchlik, tutqunlikda – erkinlik, xastalik va bemorlik paytlarida – sihat-salomatlikning qadri ortadi, ularga intilish kuchayadi.
Qadriyatlarning asosiy shakllarini aniqlash borasida olimlar orasida bir xil va hamma e’tirof etgan yagona n.nazar yo’q. Ularni moddiy va ma’naviy, umumbashariy va umuminsoniy turlarga bo’lish mumkin. Bu shakllar ham ularga mos ravishda tabiat va jamiyatdagi narsa, voqea, hodisa, jarayonlar o’zaro uyg’unlikda, qonuniy bog’lanishda, umumiy aloqadorlikda namoyon bo’ladi. Bunday hollardagi tahlil jarayonida ilmiy bilishning tizimlilik usuli, alohidalik, xususiylik va umumiylik, butun va bo’lak kategoriyalarining dialektikasiga asoslanish qo’l keladi.