14-mavzu: kognitiv psixologiyada xotira tadqiqotlari. Xotira jarayonlari

Ixtiyoriy esda qoldirish ko‘zda tutilgan maqsadga muvofiq tanlangan 
materialni esda qoldirishdir. Kishi ixtiyoriy esda qoldirish uchun esda saqlashning 
maxsus usullarini saqlagan holda materialni puxta esda qoldirish uchun o‘zining 
kerakli kuchini sarf qiladi. Ammo mexanik esda saqlanishni ma’noli esda saqlash 
bilan qo‘llanilishi foydalidir. 
Psixologiya fanida esda olib qolishning quyidagi turlari mavjud: 

---

o 
Ma’lumot, xabar, taassurot, axborot va materiallarni eshitish 
orqali idrok qilish hamda esda olib qolish.
o 
Egallash yoki o‘zlashtirish zarur bo‘lgan materiallarni ko‘rib 
idrok qilish yordamida esda olib qolish.
o 
Materiallarni harakat yordamida va eshitish orqali idrok qilish 
hamda esda olib qolish. 
o 
Aralash holatda esda olib qolish, eshitish, ko‘rish, harakat 
kabilar orqali idrok qilish va esda olib qolish yoki bir nechta ta’sir etuvchilar 
yordamida aks ettirish. 
Mana 
shu 
yo‘llar 
orqali 
eshitish, 
ko‘rish, 
eshitish 
harakat, 
kombinotorlashtirilgan (aralash) turlari yordamida xotiraning qaysi turi ustunroq 
yoki qaysi biri bo‘sh ekanligini aniqlash mumkin. 
Esda olib qolishda assosiasiyalarning ahamiyati muhimdir. Buning uchun 
esda olib qolish jarayonining bog‘lanishlari paydo bo‘lish sur’atini aniqlash 
maqsadida ular xususiyatlariga binoan quyidagi:

Sabab oqibat bog‘lanish. 

Bo‘lak va yaxlit munosabati. 

Qarama-qarshilik munosabati. 

Inkor etish holati. 

Adekvat yoki aniqlik turlarga ajratiladi. 
Esda olib qolish inson faoliyatining xususiyatiga bevosita bog‘liqdir. 
A.A.Smirnov, P.I.Zinchenko tajribalari shuni ko‘rsatadiki, esda olib qolish u yoki 
bu faoliyatdagina samarali bo‘lishi mumkin. A.A.Smirnovning tajribalarida 
tekshirishlarga qaraganda ikki xil faoliyat taklif qilinsa, birinchi holda ular ma’noli 
matnni esda olib qolish nazarda tutiladi. Sinaluvchilar matnni yodlar ekanlar, 
materiallar ustida hech qanday faol ish olib bormaganlar. Ikkinchi holda esa esda 
olib qolish vazifasi qo‘yilmaydi-yu, lekin matn ustida muayyan ish olib borish 
unda uchraydigan ma’noviy xatolarni aniqlash taklif etiladi. Ikkinchi holda esda 
olib qolish ancha samarali bo‘lganligi aniqlangan. 
Maxsus vositalar va oqilona usullarni qo‘llash orqali esda olib qolish 
sohasidagi yondahishdan iborat tashkiliy faoliyat alohida ahamiyatga ega. 
A.A.Smirnov o‘tkazgan tajribasida shuni ko‘rsatadiki, matnni maxsus tuzib 
chiqilgan rejaga asoslangan holda yodlash rejasi, pala-partish esda olib qolishdan 
ikki barobar samaraliroq ekan, psixolog olimlarning tavsiyasiga binoan yodlash 
jarayonida materialni takrorlash bilan uni faol esga tushirishni o‘zaro almashtirib 
turish yuqori natijalar beradi. Kuzatishlar va tajribalar shuni ko‘rsatadiki, 
o‘quvchilar va talabalar bu usullarni mustaqil ravishda egallay olmaydilar, odatda 
ularni muallimning rahbarligida egallashadi. Aks holda o‘quv faoliyati 

---

ishtirokchilari materialni bevosita ixtiyorsiz esda olib qolish bos?ichida qotib 
qolishi mumkin, bu hol aqliy o‘sishga qarama-qarshidir. 
Shu narsani alohida ta’kidlab o‘tish kerakki, o‘quv materiallarining 
ma’nosiga tushunib esda olib qolish yo‘li oqilona yo‘l bo‘lib qolmasdan, balki u 
mexanik esda olib qolish jarayonidan o‘zining samaradorligi bilan keskin darajada 
ajralib turadi. 
Esda olib qolish jarayoni deganda sezgi, idrok, tafakkur, ichki 
kechinmalarni xotirada saqlanish xususiyati tushuniladi. Kundalik hayotimizda 
kitob, jurnal, gazeta o‘qiyotganimizda materialni esda olib qolish uchun shu 
materialning ma’nosiga tushunib olishga harakat qilamiz. Jamiki narsa insonga 
yetarli darajada tushunarli bo‘lmasa, u taqdirda ularni esda olib qolish jarayoni 
juda qiyin kechadi. O‘rganilayotgan materialning mazmuni va ma’nosiga tushunib 
olish uchun odam uni tahlil qilishga, umumlashtirishga harakat qiladi. 
A.A.Smirnov ta’kidlaganidek, materialni o‘zlashtirib olish xuddi shu jarayonga 
yaqqol misoldir. Mualliflarning shaxsiy fikriga ko‘ra o‘zlashtirayotgan 
materiallarni esda olib qolish qiyinligi sababli ularni tushuna olmaslikdir. Tushunib 
olishning esda olib holishdagi ahamiyati xuddi shu bilan tavsiflanadi. 
Jahon 
psixologiya 
fani 
to‘plagan 
Ma’lumotlarga 
qaraganda 
o‘zlashtirilayotgan materialni mexanik tarzda egallashga nisbatan uning ma’nosini 
tushunib o‘zlashtirish bir necha marta mahsuldordir. 
Esda olib qolish jarayonida o‘zlashtirilayotgan materialning ma’noga ega 
bo‘lishi yoki bo‘lmasligi muhimdir. Assosiativ psixologiya maktabining vakili, 
taniqli psixolog G.Ebbingauz jahon psixologiyasida birinchi bo‘lib 1885 yilda 
oliy ruhiy jarayon bo‘lgan xotirani, 1888 yilda intellektni ilmiy tajriba metodi 
negizida tekshirdi va keng ko‘lamda turmushga tatbiq etdi. U xotira jarayonini 
tajriba orqali tekshirishning asosiy yo‘nalishini ishlab chiqdi. Xotirani "sof" 
ko‘rinishda o‘rganishga harakat qilib ma’no kasb etmaydigan bo‘g‘inlardan 
foydalandi. Uning bu tadqiqoti kishining mantiqiy xotirasi emas, balki mexanik 
xotirasiga nisbatan qo‘llanishiga xos to‘g‘ri yo‘nalishdir. 
G.Ebbingauzning bu tadqiqoti psixologiyada introspektiv (o‘z-o‘zini 
kuzatish yoki ichki kuzatish) metodiga qarama-qarshi qo‘yilgan ilmiy tajribaviy 
metod yutuqi sifatida ilmiy-amaliy ahamiyatga egadir. U xotira jarayonini 
tekshirishda o‘z oldiga 38 ta ma’no anglatmaydigan bo‘g‘inlardan tuzilgan 
materialni esda olib qolishni maqsad qilib qo‘ygan. Bu materialni o‘zlashtirish 
o‘rtacha 55 marta takrorlashni talab qiladi. Esda olib qolish uchun 38-40 so‘zdan, 
11 ta so‘z o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan so‘zlardan foydalangan. Bu materialni 

---

o‘zlashtirish 6-7 marotaba takrorlashni talab etgan, umumiy hisob esa 9 1 nisbatga 
to‘g‘ri keladi. 
Rus psixologlari tadqiqotlarining natijalari ma’noga ega bo‘lgan materialni 
o‘zlashtirishda esda olib qolish uchun turli xil yo‘nalish, ko‘rsatma berish muhim 
ahamiyat kasb etadi, degan fikrni tasdiqlaydi. A.N.Leontev, S.L.Rubinshteyn, 
P.A.Ribnikov va boshqalar bolalarning xotira faoliyatini o‘rganganlar. 
Shuningdek, ular o‘qish faoliyatiga asoslangan holda maktab o‘quvchilarida 
tekshirish ishlarini olib borganlar.