15 – Diniy fanatizm hám dindarlıq. Joba

Xaliq araliq terrorizm. Xaliq araliq terrorizm túsinigi mámleketler, xaliq araliq shólkemler, siyasiy partiyalar hám háreketlerdi turaqsizlastiriwğa qaratilğan siyasiy qopariwshiliq is-háreketlerin ańlatadi. Ol ayirim siyasiy ğayratkerlerdi óltiriw yaki olarğa qastiyanliq etiw arqali xaliq araliq jámiyetlik-siyasiy jańğiriq beretuğin buzğinshi siyasiy háreketlerdi súwretlew ushin da isletiledi.
Terrorshiliq háreketlerdiń:
- xaliq araliq huqiq qorğawindaği obekt yamasa subektlerge qarsi qaratilğani;
- ğárezsiz mámleketler shegarasin buziw arqali ámelge asiriliwi;
- ağzalari eki yamasa onnan da artiq mámleket puqaralarinan, soniń ishinde jallanba shaxslardan bolğan ekstremistlik toparlar tárepinen isleniwi;
- ekstremistlik toparlar quraminda qopariwshiliq háreketleri boyinsha sirt el instruktorlariniń boliwi;
- ekstremistlik topar ağzalariniń basqa mámleketler aymağinda shólkemlestirilgen arnawli lagerlerde tayarliq kóriwi;
- tayarliq kóriw hám qopariwshiliqti islewde sirt eller hám ekstremistlik birlespeler járdeminen, xaliq araliq tús alğan nizamsiz qural-jaraq sawdasi hám narkobiznesten kelip túsetuğin finans dereklerinen paydalaniwi oniń xaliq araliq terrorshiliq topilisi ekenin kórsetetuğin tiykarği belgileri bolip esaplanadi.
Terrorizmniń finansliq derekleri. Házirgi waqitta, terrorshi shólkemler dáramat arttiriw maqsetinde basqinshiliq, qun óndiriw, narkotik zatlardiń nizamsiz sawdasi, qimbat bahali metal hám taslar kontrabandasi, jasalma pul hám qimbatli qağazlar islep shiğariw, sonday-aq fahishaxana úylerin hám qumarxanalar ashiw jáne totalizatorlar shólkemlestiriw siyaqli jinayiy usillardan da keń kólemde paydalanip atirğanin atap ótiw zárúr.
1999 jili Qirğizstanğa bastirip kirgen, ózin «Ózbekstan islam háreketi» dep ataytuğin shólkem jawingerleri sóylesiw júrgiziw ushin kelgen wákillerdi 50 miń dollar alip, bosatip jibergeni, 2003 jili 27-martta «Shiğis Túrkistan azatliq shólkemi»ne tiyisli terrorshilar Qirğizstanda 19 qitayli sawdagerdi óltirip, olardiń kóp muğdardaği pullarin ózlestirgeni buğan missal bola aladi.
Soniń menen birge, BMSH mağliwmatlarina qarağanda, transmilliy jinayiy toparlar giyabentlik zatlar sawdasinan jilina 400 milliard dollar muğdarinda dáramat aladi hám usi qarjiniń bir bólegi terrorshiliq toparlariniń iqtiyarina ótkeriledi.
Bunnan tisqari, derlik barliq ekstremistlik shólkemlerdiń ağzalari ayliq dáramattiń 5-20% kóleminde ayma-ay vznos («baytulmal» yaki «tabarrá») tóleytuğinin da atap ótiw lazim.
Qáwender mámleketler, sonday-aq Jaqin Shiğis hám Batis mámleketlerindegi geypara jámiyetlik toparlar tárepinen maqsetli jiynalatuğin pullar terrorshi toparlardiń sirtqi finans derekleri bolip esaplanadi. Taraw qánigeleriniń hám ayirim izertlewshilerdiń pikirinshe, búgingi kúnde is júrgizip atirğan derlik 150 húkimetlik emes islamliq shólkemler áskeriy basqinshiliq ámeliyatlarin qarjilandiriwda gúman etilmekte. Atap aytqanda, «Al-Xarameyn» qori siyaqli bir qatar húkimetlik emes mákemeler usinday járdem kórsetkeni ushin ayiplanbaqta.
Terrorshi toparlarğa kórsetilip atirğan finansliq járdem kólemin bir ğana ĞMDA quramindaği mámleketler aymağinda háreket etiwshi terrorshiliq shólkemlerge 60 ğa jaqin diniy shólkemler, 100 jaqin sirt el kompaniyalari hám onlap bankler qáwenderlik etip atirğaninda da kóriw múmkin. Atap aytqanda, bazi ekspertler Chechen jawingerlerine «Tayba», «Saar faundeyshn», «al-Iğasa» (Saudiya Arabstani), «al-Kaida», «Musilman biradarlar», «Jámiyetlik reformalar jámiyeti» (Quveyt), «HAMAS», Qatar qayirqomliq jámiyeti, «Al-jamaa-al-mussallaha» (Aljir) shólkemleri járdem beredi dep esaplaydi.
Terrorshi toparlar házirgi kúnde ózleriniń finansliq derekleri menen bank sistemasiniń múmkinshiliklerinen hám zamanagóy texnologiyalardan paydalanip, quramali baylanis sistemasin qáliplestiriwge háreket etpekte. Nátiyjede, usi dereklerdi aniqlaw hám joq qiliw barğan sayin qiyinlasip barmaqta. Atap aytqanda, ayirim mağliwmatlar boyinsha, 2001 jili 11 sentyabr waqiyalarinan keyin 2003 jildiń noyabrine shekem 148 mámlekettegi 300 den aslam shólkemlerge tiyisli 1400 esap beti «muzlatildi». Bunnan terrorshi toparlar 200 million dollar ziyan kórgenine qaramastan, óziniń finans derekleri menen jańa baylanislardi qáliplestiriw esabinan jawingerlik kúshlerdi qayta tiklep aliwğa umtilmaqta.
Xaliq araliq terrorizm menen bir mámlekettiń ózi gúrese almaydi. Pútkil dúnya mámleketleri bul “oba”ğa qarsi birgelikte gúresiwleri zárúr. Xaliq araliq hám milliy nizamshiliqti hám huqiqiy úgit-násiyatti bekkemlew hámde xaliq araliq terrorizmge qarsi gúresiw nátiyjeli boliwi ushin xaliq araliq sheriklik tárepinen bir qatar universal hám regional Konvensiyalar qabil qilinğan. Solardan:
1963 jil 14 sentyabrde qabil qilinğan hawa kemeleri bortinda júz beretuğin jinayatlar hám ayirim basqa aktler haqqindaği Konvensiya;
1970 jil 16 dekabrdegi hawa kemelerin nizamsiz túrde qolğa aliwğa qarsi gúresiw haqqindaği Konvensiya;
1971 jil 23 sentyabrdegi Puqara aviatsiyasiniń qáwipsizligine qarsi qaratilğan nizamsiz aktlerge qarsi gúresiw haqqindaği Konvensiya;
1979 jil 17 dekabrdegi Adamlardi girewge aliwğa qarsi gúresiw haqqindaği Konvensiya;
1980 jil 3 marttaği yadro materiallarin qorğaw haqqindaği Konvensiya.
Respublikamiz terrorizmge qaratilğan kóplegen xaliq araliq shártnamalardi ratifikatsiya qilip, olardaği májbúriyatlardi izshil orinlap kelmekte.
Ózbekstan Respublikasiniń birinshi Prezidenti I.A.Karimov 1993 jil 28 sentyabrde BMSH Bas Assambleyasiniń 48-sessiyasinda sóylegen sózinde dúnya sherikligin Awğanstan mashqalasin izshil úyreniw hám sheshiwge shaqirdi. Diniy hám jawingerlik xizmetiniń turaqli qáwipi haqqindaği bul haqiyqiy pikirleri tek ğana AQShdaği 2001 jil 11 sentyabr waqiyalarinan soń tán alindi.
Ózbekstan Respublikasiniń birinshi Prezidenti I.A.Karimov baslamasi menen 1998 jilda dúzilgen “6+2” topariniń BMSH basshiliğinda 1998-1999 jillarda alip barğan xizmeti Awğanstanda ekstremizm hám terrorizmge qarsi gúreste úlken áhmiyetke iya bolğanin aytiw zárúr. Bul topar Awğanstan menen shegaralas alti mámleket (Qitay, Ózbekstan, Pakistan, Iran, Tájikistan, Túrkmenstan) hám aymaq sirtinan Awğanstandaği jağdayğa turaqli tásir kórsetip turğan eki mámleket - AQSh hám Rossiyaniń joqari dárejedegi wákillerinen dúzilgen edi. Respublikamiz ekstremizm hám terrorizm menen birge onni finanslastiriw menen úzliksiz baylanisli bolğan narkobizneske qarsi gúresiwde de turaqli siyasat alip barmaqta. 1999 jilda “Giyabentlik hám psixotrop zatlar haqqinda”ği, 2000 jilda “Terrorizmge qarsi gúres haqqinda”ği Nizamlardiń qabil qilinğani bul pikirdiń tastiyği bolip tabiladi.
AQSH mámleket departamentiniń xaliq araliq terrorizm haqqindaği mağliwmatlarina («Country Reports on Terrirism 2012») muwapiq, 2012 jili dúnyadaği 85 mámlekette 6771 terorshiliq háreketi júz berip, 11 mińnan ziyat adam qurban bolğan hám 21,6 miń adam jaradar bolğan. Barliq terrorshiliq háreketlerdiń yariminan kóbi Pakistan, Irak hám Awğanstan aymağinda júz bergen. Eń kóp terrorshiliq háreket Awğanstandaği Taliban háreketi (525), Nigeriyadaği «Boko Haram» (384) hám «al-Kaida»niń Iraktaği bólimshesi (249) tárepinen ámelge asirilğan. Tiykarinan, 2009 jili Pakistanda terrorshiliq háreketleri aqibetinde 12 600 adam qurban bolğan. Awğanstanda bul kórsetkish 2 000, Irakta bolsa 4 500 di quraydi. Talibanlar Awğanstanda 2009 jili 225 aqsaqal, oqitiwshi, shipakerlerdi óltirgen. 2010 jil 5 aprel kúni Pakistanniń Peshovar qalasinda talibanshilar 45 adamniń ómirine qáwip tuwdirğan. Awğanstanda 2005 jildan berli hár jili 140 qa jaqin terrorshiliq háreketleri ózin-ózi partlatiw usili menen ámelge asirilmaqta. Irakta bunday terrorshiliq ámeliyati 2005 jilda 478 márte, 2007 jilda 478 márte, 2003 jildan berli 1700 márte ámelge asirilğan. 2010 jil 29 martta 2 terrorshi hayal Moskva metrosi ishinde ózin partlatip jiberiwleri aqibetinde 40 adam qurban boldi, 90 nan ziyati jaradar boldi. 2010 jil 18 mayda Awğanstanniń paytaxti Qabul qalasinda ámelge asirilğan partlatiw aqibetinde 40 adam qurban boldi. 2008 jil 12 noyabrde Qandagarda talibanlar sabaqqa baratirğani ushin 15 oqiwshi hám oqitiwshi ústine kislota septi. 2008 jil dekabrde terrorshi ózin partlatiw aqibetinde 14 oqiwshi náresteler nabit boldi. 2009 jildiń 7 dekabrde “Аl-Qoida” shólkemi terrorshilari Iraktiń Bağdad qalasinda mektep janinda bomba partlatiw aqibetinde 12 adam, sonnan, 6 adam 6-12 jasli náreste qurban boldi. Тalibanlar Pakistanniń Svat oazisiniń ózinde 200 den ziyat mektepti jağip jiberdi. 2010 jildiń mart-may aylariniń ózinde Awğanstanda talibanlar 5 mektepte onlap oqiwshi hám oqitiwshilarğa záhárlewshi gaz benen hújim qildi. 2010 jildiń may ayinda Awğanstanda talibanlar 24 oqitiwshi urlap ketildi. Házir olardan 11 i jawingerler tárepinen óltirildi.
XXI ásir xabar (informatsiya) ásiri dep aytilip atirğani hámmemizge belgili. Sebebi adamzat tariyxinda mağliwmattiń áhmiyetlirek dárejesi bul kibi joqari shoqqilardi iyelemegen edi. Adamlardiń jańa bilimlerdi iyelewge qiziğiwi oğada artip baratirğan globallasiw protsessinde sotsialliq sanani záhárlewge qaratilğan qáwipler, mámlekettiń xabar basqariwin izden shiğariwğa uriniwlar oğada artip barmaqta. Bunda jaslardiń xabar-kommunikatsiya texnologiyalarinan paydalaniw mádeniyati arqali olarda túrli ideologiyaliq qáwiplerge, solardan, diniy ekstremizm, terrrorizm, «ğalabaliq mádeniyat» hám basqa jat ideyalarğa qarsi bekkem immunitetti qáliplestiriw zárúr áhmiyetke iye bolmaqta. Bunday protsesslerdi ámelge asiriwda bolsa kibermákan qolayli ortaliq deregine aylanip úlgergen.