15 – Diniy fanatizm hám dindarlıq. Joba

3. İnternet tarmağindaği xabar qáwipleriniń jaslar mánawiy barkamalliğina keri tásiri. Búgingi kúnde jáhánde ğalaba xabar qurallariniń rawajlaniwi, oniń tórtinshi hákimiyat sipatinda belgileniwi menen bir qatarda, jámiyettiń mánawiy joqarilawi, jaslar barkamalliğina qáwip sipatinda tásiriniń artiwina alip kelmekte. Xabar qáwpi obekti bolsa - bul bir shaxs yaki sotsialliq topar, mámleket. Zamanagóy dáwirde dúnyada jámiyet tarawlariniń jedellesiwi, adamlardiń intellektual dárejesiniń asiwi xabar qáwipi mexanizmlerin jedellestiriwdi de talap etedi. Sebebi bul belgili jámiyet ústinen húkimranliqti ornatiwdiń qolayli hám nátiyjeli usili dep qaraladi.
“The Royal Pingdom” analizlewshi kompaniyaniń bergen mağliwmatlarina kóre, házirde jer júzinde 2,1 mlrd internetten paydalaniwshilar bolip, sonnan 44 % in (922,2 mln.) Aziya regioninda jasawshilar quramaqta. Bul kórsetkish Evropa regioninda – 23 payizdi (476,2 mln.), Arqa Amerikada – 13 payizğa (271,1 mln.) jaqin, Afrika, Jaqin Shiğis hám Avstraliya regionlarinda bolsa – 6 payiz (118,6 mln.), 3 payiz (68,6 mln.) hám 1 payizdi (21,3 mln.) quraydi. Uliwma kórsetkishtiń yarminan kóbin 25 jasqa shekem bolğanlar quraydi.
Iri sotsiallıq tarmaq – "Facebook" óz dizimine hár kúni bir milliardtan artıq kirip atırğanı hám olardıń 600 mıńı ózgelerdiń xabarları, fotosúwretleri hám basqa jeke mağlıwmatlardı qolğa kiritiw niyetinde bolğan ğárez niyetli adamlar tárepinen júz berip atırğanlığın málim qıldi.
Statistikaliq mağliwmatlarğa itibar qaratsaq, búgingi kúnde Ózbekstan xalqi 30 millionnan asip, oniń 18 millionnan kóbiregi 30 jasqa shekemgi bolğanlar quraydi. Sonda 10 jastan 30 jasqa shekem bolğanlar 12 million 500 mińğa jaqin, 14 jastan 30 jasqa shekem bolğanlar bolsa, 10 millionnan kóbirekti quraydi. Búgingi kúnde respublikamizda internetten paydalaniwshilar sani 8 millionnan asti. Olardiń 64% ti jaslar bolğanin aytiwimiz kerek.
"Google" kompaniyasi analizlerine kóre, Ózbekstanda kúnine odnoklassniki.ru saytina 200 000, Facebook saytina 90 000 ğa jaqin, Мой мир saytina 40 000 nan artiq puqaralar kirip atirğani málim. Oylap kóriń, elimizdegi doira.uz, vsetut.uz, odnoklassniki.uz, sinfdosh.uz, muloqot.uz, olam.uz kibi saytlarda dizimnen ótken puqaralarimizdiń barliği jámlense de joqaridaği muğdarğa jetpeydi.
İnternet arqali úgit-násiyat qiliw múmkin bolğan kóplegen unamsiz tárepler bar bolip, sergek boliwimiz, ósip kiyatirğan áwladti jámiyetimiz ushin jat bolğan illetlerge bay xabar qáwiplerinen saqlaniwimiz lazim.
Ózbekstan Respublikasi birinshi Prezidenti İ.A.Karimov «Joqari mánawiyat-jeńilmes kúsh» shiğarmasinda tómendegi pikirlerdi aytqan: «Búgingi kúnde zamanagóy xabar maydanindaği háreketler sonshelli tiğiz, sonshelli tez, endi aldinğiday awa, bul waqiya bizden júdá alista júz beripti, oniń bizge baylanisi joq, dep biypárwa qarap bolmaydi. Áne sonday keypiyatqa berilgen xaliq yaki millet rawajlaniwdan júz jillar arqada qalip ketiwi hesh gáp emes».
Hámmege belgili, házirgi kúnde yadro quralin islep shiğariw boyinsha dúnyada 20 ğa jaqin mámlekette háreketler dawam etip atirğan bolsa, 120 ğa jaqin mámleket bolsa xabar qáwiplerin uyimlastiriw ústinde jumis alip barmaqta. Ásirese, mánawiy qáwipke, jaslar sanasin iyelewge qaratilğan xabar hújimleri háwij alsa alip atiripti da, hesh joq bolmay atir. Bir jil ishinde birğana AQShtiń ózinde xabar qáwipsizligin támiyinlew hámde mápler aymağinda xabar hújimlerin dúziw ushin 5 mlrd.tan artiq dollar qarji ajiratiladi.
Sol tárepten, izertlewshi Patrik Byukenen óziniń "Batistiń apatshiliği" publististikaliq shiğarmasinda sonday jazadi: "... mass-media mádeniyatlar araliq soqliğisiwinda ózine tán qamal qurali, jaslar sanasi hám qálbin iyelewdiń eń zor hám isenimli quralina aylandi".
Rus qánigesi D.Lovtsov bul haqqinda sonday deydi: "Xabar qurallari túsinigi astinda bir xaliq, millettiń mentaliteti, mádeniyati, mánawiyati, dini hám mámlekettiń xabar-texnologiyaliq, áskeriy infradúzilmesine destruktiv tárizde unamsiz tásir kórsetip atirğan arnawli dezinformatsiyaliq texnologiyaliq qurallardiń belgili sistemasi jatadi". Bul barada óz pikirin bayan etken qánigeler xabar tásirinen tómendegi maqsetler gózleniwin aytadi:
- dezorientatsiyalaw (nishannan adastiriw);
- dezinformatsiyalaw (jalğan xabar tarqatiw);
- destabilizatsiyalaw (turaqliliqti izden shiğariw);
- basim ótkiziw hám basqalar.
Házir jawingerlik hám zorabanliqti, buziq ádep-ikramliliqti úgit-násiyatlawshi 4 mińnan artiq, óz janina qast qiliwğa shaqirip, oniń ańsat usillarin úgitlewshi 9 mińnan artiq internet saytlari bar. Dúnya boylap 40% paydalaniwshi uyatsiz saytlarğa, 10% jaslar bolsa uliwma internetke ğárezli bolip qalğan. Jaslar xabardiń 90% di internetten, 10% ti basqa ĞXQnan alip atirğani máseleniń qay dárejede ekenin kórsetpekte.
Sonday-aq ğalaba xabar qurallari, sonnan internet tarmaqlarindaği buzğinshi ideyalardan biri bul tuwridan-tuwri «jalğan demokratiya»ni tarqatiw texnologiyasi bolip esaplanadi. Oniń ámeliyatta qollaniliwin «Arab báhári» dep atalğan Jaqin Shiğis hám Arqa Afrikadaği bir qatar mámleketlerge qarata qollanilğan seriyali xabar qáwiplerinen kóriw múmkin.
Uliwmalastirip alğanda, internet tarmaqlari arqali jaslar sanasina unamsiz tásir kórsetiwshi tiykarği qáwipler sipatinda tómendegilerdi keltiriw múmkin:
- túrli sotsialliq tarmaqlarğa ğárezlilikti asiriw, jaslardiń paydali shiniğiwlar menen shuğillaniw imkaniyatlarin sheklaw, olarğa qarata ekkinshi dárejeli «sezimdi» oyatiw;
- mánawiy buziqliq, uyatsizliq, zorabanliq hám jawingerlikke tiyisli úgit-násiyatlardiń artip bariwi;
- diniy ekstremistikaliq ideyalardiń jayiliwi, missionerlik hám prozelitizmge tiyisli úgit-násiyatlardiń barliği;
- milliy mánawiyatti jemiriw hám «ğalabaliq mádeniyat» kólemin keńeyttiriwge uriniwlar;
- «insan huquqlari»niń «ayaq asti etiliwi»n hádden artiq bórttiriliwi, «jalğan demokratiya» ideyalariniń barliği, belgili mámleket yaki jámiyette turaqsizliq keltirip shiğariwğa tiyisli puqta rejelestirilgen stsenariylerdiń jayiliwi hám basqalar.
Juwmaq orninda aytiw múmkin, házirde «xabar urisi» jámiyet, sonnan, jaslar mánawiy rawajlaniwiniń tiykarği qáwiplerinen esaplanip, mámleketimiz jaslari arasinda oniń ziyanli tásiriniń aldin aliw ushin tómendegi is-háreketler kólemin keńeyttiriw maqsetke muwapiq dep esaplaw múmkin:
- yoshlar orasida ma`naviy immunitet oshirishga qaratilgan tarğibot tadbirlarni bundan keyin ham uzviyligini ta`minlash va bu borada yangi samarali metodlardan foydalanish samaradorligini oshirish;
- muntazam ravishda qonunchiligimizdagi yoshlarni nosoğlom axborotlardan himoyalashga oid mexanizmlarni takomillashtirib borish;
- internetdan foydalanuvchilar uchun madaniyatimiz, an`analar va qadriyamizni yuksaltirish, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga qaratilgan milliy ijtimoiy tarmoqlar sonini oshirish va ularning raqobatbordoshligini ta`minlash.