15 – Мавзу метод ва методология: асосий тушунчалар

Диалектиканинг асосий тамойил ва категориялари
Алоқа турлари
ташқи ва ички (энг кўп тарқалган алоқа турлари)
бевосита ва билвосита
генетик ва функционал
макон ва вақт хусусияти
тасодифий ва қонуний
Тизимлилик, маъноси оламда кўплаб алоқалар тартибсиз эмас, балки тартиблиир. Бу алоқалар иерархик тартибда жойлашувчи ягона тизимни хосил қилади. Шунга мувофиқ олам ички ўз мақсадига эгадир.
Сабабийлик – бири иккинчисини келтириб чиқарувчи алоқаларнинг мавжудлиги. Оламдаги жисмлар, ходисалар, жараёнлар нима биландир шартланган, яъни ички ёки ташқи сабабга эга. Ўз навбатида сабабни натижа келтириб чиқаради, шунинг учун сабаб-натижа деб номланади.
Тарихийлик, маъноси оламнинг иккита омили: тарихни, оламни, унинг вақтда мавжуд бўлишини йўқ қилиб бўлмаслиги.
Диалектика категорияси – умумий тушунча, фалсафанинг диалектик муаммоларни моҳиятини ечишга ундайди.

• Ягона, алоҳида, умумий;
• Таҳминий ва ҳақиқий;
• Зарурат ва тасодиф.

• Ҳодиса ва моҳият;
• Шакл ва мазмун;
• Сабаб ва оқибат;

Эвристика
Эвристика ўзига хос методология, яъни ижодий фаолият
методларининг мажмуи сифатида маълум талаблар қўяди
– у оддий танлаш усулларига эмас, балки муаммони ҳал
қилиш вақтини қисқартириш имконини берадиган усулларга таянади;
– қўлланилувчи усуллар анъанавий қабул қилинган
ва эскирган усуллардан жиддий фарқ қилиши мумкин;
– усуллардан фойдаланишга тадқиқот кўрсаткичларига
қўйиладиган ташқи чеклашлар қаршилик кўрсатади;
– изланиш моделлари жиддий даражада индивидуаллаштирилган бўлиб,
билиш субъектининг руҳий ва мотивацион фаолияти билан чамбарчас боғлиқ.
Қонун реал оламнинг зарурий, умумий, нисбатан муҳим, барқарор, такрорланувчи алоқаларини ифодалайди, бунда мавжуд шарт-шароитлар асосида тараққиётнинг характери, йўналиши натижасида аниқланади
Қонунн

• Ҳодисаларнинг объектив мавжуд, зарурий, муҳим, такрорланувчи алоқалари.
• Қонунлар мажмуи амал қилувчи зарурий жараён.

• Қонун – энг умумий шакл;
• Қонун – зарурий алоқалар ифодаси;
• Қонун – муҳим алоқалар ифодаси;
• Қонун – ҳодисага нисбатан соддароқ, лекин жараёнларнинг ички моҳиятини кўпроқ очиб беради;
• Қонун – барқарор, доимий алоқаларни ифодалайди;
• Табиат ва жамият қонунлари объектив характерга эга.

Қонун қоидаларнинг бир томони сифатида намоён бўлади, қонуният эса, қонун амал қилишининг натижасининг мажмуи сифатида намоён бўлади.