15-ma`ruza. Polimerlar kimyosi reja: Polimerlar, plastmassa, ularning olinishi, xossalari va ishlatilishi

Polimerlar sintezining umumiy uslublari. Quyimolekulali birikmalardan 
yuqorimolekulali birikmalar- polimerlarning sintezi 2 usul bilan amalga oshiriladi: 
polikondensatlanish va polimerlanish. 
Insoniyat o`tgan asrda yangi polimerlarni tabiat yaratgan tabiiy polimerlardan funksional 
guruhlarini kimyoviy o`zgartirib sintez qilgan. Bu uchinchi, polimeranalogik o`zgarishlar usuli 
deb ataladi. 
Bu usulda ma'lum (ko`pincha, tabiiy) polimerlardan ularning funksional guruhlarini 
kimyoviy o`zgarishlari- reaksiyalari bilan amalga oshiriladi. O`tgan asrning 2- yarmida 
insoniyat hali polimerni bilmagan holda paxtadan uni nitrat kislota bilan ishlab selluloid nomli 

---

N 
H 
C 
O 
plastmassa olgan. Bunda sellyulozaning gidroksil (OH) guruhlari bilan kislota o`rtasida 
reaksiya boradi: 
(sellyuloza)-OH + HO-NO
2
→ (sellyuloza)–ONO
2
+ H
2
O (selluloid) 
Keyinchalik XX asr boshida sellyulozadan bir necha yangi polimerlar: 
sellyuloza 
uch 
asetati, 
sellyuloza 
ikki 
asetati 
va 
boshqa 
polimerlar 
(karboksimetilsellyuloza, metilsellyuloza) sintez qilindi. 
Bu usulda sintetik polimer- polivinilxloriddan polivinilatsetat olinadi: 
~ CH
2 
CH CH
2 
CH~ 
+
2AgOCOCH
3 
~ CH
2 
CH CH
2 
CH~ 
+ 
2AgCl 
Cl 
Cl 
COCH
3 
O 
COCH
3 
O 
Monomerlarning 
funksional 
guruhlarini 
o`zaro 
reaksiyasi 
vositasida 
yuqorimolekulali birikma sintez qilishni polikondensatlanish deb ataladi. 
Polikondensatlanish ko`pincha qo`shimcha kichik molekulyar birikmalarning (НОН, 
НСl, NН
3
, Н
2
, spirt) ajralishi bilan boradi. 
Sanoat ahamiyatiga ega bo`lgan ko`p tonnali polimerlarni ishlab chiqarishda 
ishlatiladiganiga misollar keltiramiz. 
Poliefirlarni ikki asosli kislotalarni ikki asosli spirtlar bilan polikondensasiya 
reaksiyasi orsali olinadi. 
Poliamidlarni aminokislotaning o`zaro reaksiyasidan olinadi: 
nH N (CH ) 
COOH 
nH N (CH ) 
COOH 
(
2 
n
1 
) H
2
O
nH
2
N (CH
2
)
5
C 
(CH
2
)
5
OH 
2 
2 5 
+ 
2 
2 5 
O 
aminokapron kislotasi 
polikaprolaktam(poliamid-6) 
Poliuretanlarni diizosianatlarni diollar bilan reaksiyasi orqali olinadi, bunda 
kichik molekulyar modda ajralib chimaydi. Polikarbamidlarni mochevina bilan 
aldegidlarning funksional guruhlarining reaksiyasi orqali sintez qilinadi, natijada 
smolalar olinadi. 
Polikondensatlanish bosqichli jarayon, shu sababli molekulyar massa asta- 
sekin o`sib boradi. Monomer va oxirgi polimer o`rtasida hosil bo`lgan oraliq 
moddalarni istalgan qismida ajratib olish mumkin: 
monomer + monomer → dimer 
monomer + dimer→ trimer 
dimer + dimer→ tetramer 
trimer + dimer→ pentamer 
trimer + trimer→ geksamer 
tetramer + dimer→ geksamer 

---

K
M 
/[S] 
tetramer + trimer→ geptamer 
tetramer + tetramer→ oktamer 
va hokazo umumiy ko`rinishda 
n- mer + m- mer→ (n+m)- mer 
Shuni aytish kerakki, polimer hosil bo`lishidan ancha avval monomer to`la sarf 
bo`lib n- merlarga aylanib bo`ladi. 
Polikondensatlanish reaksiyalari qaytar va qaytmas ikki guruhga bo`linadi. 
Qaytar polikondensatlanishda yuqorimolekulali birikma olish ancha qiyin kechadi, 
chunki
P 
= 
bu yerda
P 
- polimerlanish darajasi, К
м
- muvozanat doimiysi, 
[S]- ajralib chiqqan kichik molekulalar moddalar konsentrasiyasi. 
Oddiy hollar uchun Karozers tenglamasi: 
1 
P = 
1 − x 
;
x- monomerlarning reaksiyaga kirishgan molyar qismi. Bu tenglamadan 50%, 
90% va 99% bo`lganda, 
P 
2, 10 va 100 bo`ladi. Yana bir tenglama 
P 
=К
м
[М
0
]t, bu 
yerda [М
о
]- monomerning boshlang`ich konsentrasiyasi, t- vaqt. Yuqorimolekulali 
birikma olish uchun «t» va К