16-мавзу. Давлатнинг минтақавий сиёсати ва ҳудудлар ривожланишининг истиқболлари


-жадвал Худуднинг иктисодий салохиятини интеграл бахолаш усуллари


Download 126.88 Kb.
bet5/5
Sana24.03.2023
Hajmi126.88 Kb.
#1291326
1   2   3   4   5
Bog'liq
2 5433769048376610755

1-жадвал
Худуднинг иктисодий салохиятини интеграл бахолаш усуллари

Бахолаш
усуллари

Усулнинг устун жихати

Усулнинг заиф жихати




1

2

3




Ресурсларни
микдорий
бахолаш

- тузулманинг ва салохият динамикасини бахолаш имконияти;
- алохида ва ялпи куринишда олинган объектларни тахлил килиш имкониятининг мавжудлиги

ресурслардан фойдаланиш коэффициентларини утказишда субъектив танловнинг мавжудлиги




Индексли
тахлил

Оддий ва якори хажмдаги хисоб- китобларнинг мавжуд эмаслиги

- натижавий курсаткичларни шаклланишида хар бир омилнинг бир хил вазнга эга булиши;
- салохиятнинг таркиби ва динамикасини тахлил килишнинг мураккаблиги




Оптимизацион
модель

оптимизацион тадбирларнинг юзага чикиш имконияти

- зарурий ахборот базасининг мавжуд эмаслиги;
- хисоб-китобларни амалга оширишнинг мураккаблиги




Корреляцион-
регрессион
модель

хар бир ресурснинг таъсир этиш даражасининг хисобга олиниши

- салохият динамикасини мураккаблиги;
- катта микдордаги кузатувларни имконсизлиги бахолашнинг
куллашнинг










Барча усулларда худудларнинг иктисодий салохиятини йигма бахолаш иккита таркибий кисмдан: бевосита худуднинг иктисодий салохияти ва уни амалга ошириш натижасида эришилган даражадан иборат.
Айтиб утилган мулохазалар ва келтирилган жадвал маълумотларини ривожлантириш асносида худудларнинг иктисодий салохиятини бахолашнинг кушимча параметрларини куйидагича таклиф этиш мумкин (2-жадвал).
2-жадвал



Параметрлар

Худудларнинг иктисодий салохиятини бахолашнинг кискача изоҳи

1

2

3

1

Жойлаштириш сотими

Худудда янги иктисодий объектларни ташкил этиш имконияти ва/ёки мавжудларининг кенгайтирилиши. Курсаткич ресурсларнинг чегараганлигини инобатга олган холда белгиланади

2

Ресурслар чекланганлигининг самарадорлиги

Келажакда худуднинг иктисодий фаолиятини кенгайтиришда кайсидир ресурс тескари таъсир курсатадиган булса, шу ресурсга нисбатан юкори даражада чекловнинг урнатилиши

3

Т ашкилий-иктисодий инновацияларга мойиллик

Худудларда мавжуд инфраструктура ва хужалик юритиш тизимининг тавсифи

4

Инновацияларни кабул килишга мойиллик

Худуднинг иктисодий ривожланишни таъминлаш ва уни доимий равишда кузатиб бориш кобилиятининг мавжудлиги ва турли хилдаги инновацияларни кабул килиш тамойили

5

Динамик сифатлари

Худудий тизимнинг узгармасдан туриши, харакатсизлиги ва унинг структура хосил килиш имконияти

Шуни кайд этиш жоизки, худудларнинг маъмурий-иктисодий бошкаруви сиёсатини юритишда иктисодий салохият окибат сифатида каралади ва ундан самарали фойдаланиш билан худуднинг келажакдаги мавкеи аникланади. Шунинг учун хам худудларни бошкаришда иктисодий салохиятни тугри бахолаш ва ундан дастак сифатида иктисодий сиёсатни тугри олиб бориш мухимдир.
Ушбу ички имкониятларнинг мавжудлигидан келиб чикиб, давлат томонидан худудларни комплекс ривожлантириш ва у ерда истикомат килаётган ахолининг фаровонлигини таъминлашга каратилган ижтимоий-иктисодий дастурлар амалга оширилиб келинади. Фикримизча, айнан, эндоген омиллар худуднинг иктисодий ривожланишини таъминлашда мухим хисобланади, аммо шу билан бирга, худуднинг геоиктисодий жойлашувини хам эсдан чикармаслик ва уни инобатга олиш лозим хисобланади.
Худуд ва унинг ривожланиши билан боғлик булган турли карашлар. Охирги ун йилда олимлар томонидан худуднинг ривожланишини жой ёки маконнинг шарт-шароитидан келиб чикиб, “худуднинг мекансал (фазовий) салохияти” деб тадкикотлар олиб борилмокда. В.П.Ефимовнинг таъкидлашича, “.агарда худуднинг ривожланиши шу ерда мавжуд булган ресурсларни мекансал-худудий ва тармоклараро интеграция асосида таксимланадиган булса, у хам иктисодий, хам ижтимоий жихатдан самара беради”[5].
Бунинг учун тадкикотчи олим худуднинг ривожланишини таъминлашнинг замонавий йулларини таклиф этади: кластер усули, иктисодиётни диверсификациялаш оркали рагбатлантириш; худудлараро ички алокаларни кучайтириш ва ички бозорни йул-транспорт инфратузилмаларини ишга тушириш оркали ривожлантириш, ички имкониятлардан ва махаллий ресурслардан самарали фойдаланган холда, ижтимоий мехнат таксимотини тугри йулга куйиш; инвестицион дастакдан унумли фойдаланган холда, инвестицион лойихаларни куллаб-кувватлаш усуллари.
Шунингдек, олим асосий ургуни худуднинг инфраструктурасини комплекс ривожлантиришга, тизим хосил киладиган тармокдарни куллаб-кувватлашга ва худуднинг ички ресурсларини (салохиятини) шу сохага йуналтириш оркали у ерда истикомат киладиган ахолининг иш билан бандлиги, даромад манбаи ошишини ва табакаланишнинг олдини олиниши мумкинлигига каратади.
Яна бир катор олимлардан А.А.Зиновева эса худудларни кутбли ривожланишини таъкидлагани холда, субъектив ва объектив омилларни келтириб утади. Биринчи омилга куйидагиларни киритади: худудларнинг табиий географик фаркланиши, иктисодий ресурслар билан таъминланганлик, худуднинг технологик жихати ва ишлаб чикаришнинг ихтисослашуви, худуднинг иктисодий жихатдан фаркланиши. Иккинчи омилга - институционал, инфратузилмавий ва ташкилий-функционал детерминантлар; худуднинг анъана ва урф-одатлари; мавжуд булган йирик корпоратив тузилмаларни киритган.
Худудда мавжуд булган масканлар (туман, шахар, шахар типидаги посёлкалар, овуллар. Изох Ш.М) “марказ-марказдан узок булган маскан” уртасидаги фаркланиш, яъни кутбланиш дея тахлил килишни ва кейинчалик эса улар уртасидаги тофовутларнинг йуколиши окибатида бир бутун иктисодий макон сифатида караш лозим эканлигини таъкидлайди[6].
Ушбу сохада олиб борилган тадкикотлар ичида олим О.А. Бияков конструктив ёндошгани холда, илмий-назарий ва илмий-услубий жихатдан масаланинг мохиятини очиб беришга харакат килган. Унинг тадкикотида асосий эътибор жамиятда ривожланишнинг постиндустриал боскичида ишлаб чикариш омиллари узининг маконли ахамиятини йукотиб боради ва худудий жихатдан бир-бири билан унчалик хам боглик булмайди. Бу эса Й. Шумпетер[7] томонидан айтиб утилган ишлаб чикариш омилининг туртинчи элементидан кейинги ишлаб чикаришнинг бешинчи мустакил элементини намоён эта бошлайди[8].
О.А. Бияковнинг «маконий салохият» тушунчасини ривожлантирган олимлар О.Л. Тарана, Е.Н. Акерман, А.А. Михалчук ва А.Ю. Трифонова узларининг назарий тадкикотларини кенг куламда олиб бордилар. Улар томонидан маконий салохиятнинг иктисодий маъноси иктисодиёт фанининг анъанавий усулда, яъни макроиктисодий ва микроиктисодий алгоритмларга таянган холда минтакани - квазидавлат ва/ёки квазифирма тарзида тахлил этиш таклифини илгари сурди.
Бунда салохият минтака хужалигининг кенгайтирилган такрор ишлаб чикаришини таъминлайдиган шароит хамда минтака ракобатбардошлигини халкаро мехнат таксимотида юкорига кутарувчи геоиктисодий субъект сифатида тахлил этилади.
Макроиктисодий жихатдан худуднинг салохиятига бахо берилганда купинча миллий иктисодиёт билан бир хил булган параметрлар: ЯХМ (ялпи худудий махсулот) динамикаси, товар ва хизматларни ишлаб чикаришнинг тармоклар буйича таксимоти, нарх, бандлик даражаси, инвестициялар ва хк. Булар худудий иктисодий тизимнинг макроиктисодий, яъни юкорида кайд этилган статистик курсаткичларнинг агрегатлашганлиги ва миллий иктисодиётда худуднинг тутган урнини киёсий тахлил килиш имконини беради.
Микроиктисодий даражада эса, одатда алохида олинган хужалик юритувчи субъект (фирма), корхоналар ва уй хужаликларининг иктисодий фаолияти тахлил этилади. Бу ерда худуд квазикорхона сифатида курилиб, унинг ривожланиш салохияти шу худудда фаолият олиб бораётган корхоналарнинг йигиндиси билан белгиланади. Ушбу карашларни давом эттириб, худуднинг ижтимоий-иктисодий тизимини бозор инфратузилмаси билан узаро боглаган холда тасвирлаш мумкин (1-расм).



Расмдан куриш мумкинки, иктисодиётдаги муносабатлар туртта фаза доирасида амалга оширилади. Булар: ишлаб чикариш, таксимлаш, айирбошлаш ва истеъмол фазалари ва улар уртасидаги кайта алокалар, яъни такрор хосил булиш жараёнлари. Ушбу фазаларда амалга ошадиган муносабатлар бозор инфраструктураси билан узвий богланган холда намоён булади. Иктисодиётда яратилаётган бойлик худудда мавжуд булган ишлаб чикариш ресурсларига ва уларнинг нархларига боглик. Ялпи худудий махсулотни (ЯХМ) ишлаб чикаришда ресурсларга эга булишнинг узи кифоя килмайди. Унинг нархи, сифати ва ундан самарали фойдаланиш буйича техника ва технологиянинг имкониятлари, шунингдек олий даражадаги касбий махоратга эга булган инсон капиталининг иштироки ахамиятлидир.
Хулоса урнида таъкидлаш лозимки, худудларнинг ижтимоий-иктисодий ривожланишини таъминлаш учун куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик хисобланади:
- индустриал даражаси суст ривожланган худудларда, асосан бирламчи ва иккиламчи кайта ишлаш тармокларини ривожлантириш;
- худудларда юкори технологияларга асосланган ва инновацион лойихаларнинг амалга оширилишини жадаллаштириш;
- саноатнинг юкори технологияларга асосланган тармокларини ривожлантиришда ишчи кучи сифати ва инженер-техник ходимларга булган талабни кучайтириш;
- юкори кушимча кийматга эга булган махсулотлар ишлаб чикариш борасида чукур изланишлар ва амалий ишларни фаоллаштириш;
- ишлаб чикаришга янги гоя ва технологияларни жорий этиш ва уни кенг таркатишда молиялаштиришнинг турли усулларидан фойдаланиш.
Download 126.88 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling