16-Mavzu: Iqtisodiy o’sishda urbanizatsiyaning ahamiyati Reja

Aholi takror hosil bo‘Iishining asosiy ko‘rsatkichlari
Aholining takror hosil bo‘lishini o‘rganishda qator demografik ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Ular jumlasiga tug‘ilganlar va o‘lganlaming mutlaq miqdorini taqqoslash asosida hisoblab chiqilgan quyidagi ko‘rsatkichlar kiradi:
Yashovchanlik koeffitsiyenti yoki Pokrovskiy-Pirl indeksi. Ushbu indeks 1897-yilda rus olimi V.I. Pokrovskiy va 1921 yilda amerikalik olim R. Pirl tomonidan taklif qilingan. Yashovchanlik koeffitsiyenti quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi

K*N = I*M

bu yerda: N —ma’lum bir davrda tug‘ilganlar soni; M- muayyan joyda ma’lum bir davrda o‘lganlar soni. Mazkur koeffitsiyentda aholining tabiiy o‘sishidan farqli ravishda tug‘ilganlar (N) bilan o‘lganlar (M) farqini emas, balki nisbatini ko‘rsatadi va o‘lgan bir kishi soniga to‘g‘ri keluvchi tug‘ilganlaming soni hayotni tark etayotgan avlodlaming hayotga kirib kelayotgan yangi avlod o‘mini bosishini baholash uchun foydalaniladi. Yuqoridagilardan aholi umumiy aylanmasida tabiiy o‘sish sur’atining hissasi 30 yil ichida (1960-yildan 1991-yilgacha) 0,04, 2009-yilga esa 0,07 %ga kamaygan, ya’ni aholi o‘sishining foydaliligi borgan sari kamayib borgan.

Ushbu barcha ko‘rsatkichlar hisoblashning oddiyligi bilan farqlanadi, lekin aholining takror hosil bo‘lishi haqida to‘liq tasavvurga ega bo‘lish imkonini bermaydi, chunki ularga quyidagi kamchiliklar xosdir: tug‘ilish va o‘lim darajalari turlicha bo‘lishiga qaramay, koeffitsiyentlaming bir xil kattaliklari qo‘shiladi. Masalan, tabiiy o‘sish sur’ati koeffitsiyenti 10,0 % boiganida, u quyidagicha hisoblanishi mumkin:

JC„_m = 2 0 % 0 - 1 0 % 0 = 1 0 % 0 v a *C„_m = 40%a -30%0 = 10%o,
bunda birinchi holatdagi aholi aylanmasi koeffitsiyenti 30,0 %ni tashkil qilsa, ikkinchi holatda u 70,0 %ga teng bo‘ladi; tug‘ilgan va o‘lganlarning mutlaq miqdori kattaligini yashovchanlik koeffitsiyentiga hisoblab chiqilayotganda, tug‘ilish va o‘limlaming umumiy koeffitsiyentlari kattaligiga aholining yosh-jins tarkibi ta’sir ko‘rsatadi. Aholining takror hosil bo‘lish xususiyatlari haqida to ia tasavvurga ega bo‘lish uchun yosh-jins tarkibiga bogiiq bo‘lmagan ko‘rsatkichlardan foydalanish lozim. Aholining takror hosil bo‘lish ko‘rsatkichlariga quyidagilar kiradi:

• 
  tug‘ilishning yig‘indi koeffitsiyenti;
  
• 
  aholi takror hosil qilinishining brutto koeffitsiyenti;
  
• 
  aholi takror hosil qilinishining netto koeffitsiyenti;