16. Rus psixologiyasida tafakkur tadqiqotlari

Ma'no - bu shaxsning ob'ektga haqiqiy munosabati.
Ma'no - bu individual ongning mulki, tilda mustahkamlangan umumlashtirilgan individual tushuncha (bu ijtimoiy tajribaning elementidir).
Kognitiv psixologiyadagi asosiy tushunchalardan biri bo'lgan "kategorizatsiya" tushunchasi keng tarqaldi va insonning tashqi va ichki dunyosini bo'lish kabi asosiy xususiyatni belgilab beradigan turli xil faoliyat turlariga va umuman inson tajribasiga qo'llaniladi. , tasniflash, guruhlarga, sinflarga, toifalarga, turlarga va boshqalarga taqsimlash qobiliyati, idrok qilinadigan va idrok qilinadigan dunyoni tartibga solish, real va xayoliy olamning ob'ektlari va boshqa sub'ektlarini oldindan ko'rish imkonini beradi. Turkumlashning turli xil usullari (psixologik, mantiqiy, matematik va boshqalar) bilan har doim asosiy muammo mavjud: bu operatsiya qanday mezonlar asosida amalga oshiriladi va qaysi toifalar asosiy, aniqlovchi hisoblanadi? Uning yechimi til tushunchalari va atamalariga asoslangan tasnifga qisqartirilmaydi,
Kognitiv psixologiyada turkumlashtirish asosan idrok nazariyasi kontekstida ko'rib chiqiladi va bu protseduraga alohida e'tibor kognitiv psixologiyaning paydo bo'lishi va rivojlanishi bilan bog'liq. Uning asoschilaridan biri, amerikalik psixolog J. Bruner turkumlashtirishni to'g'ridan-to'g'ri qabul qilinadigan ma'lumotlarning chegaralarini kengaytirish imkonini beruvchi ijtimoiy-madaniy tajribani saqlab, til bilan chambarchas bog'liq bo'lgan, majburiy ravishda qabul qilingan va idrok etishda asosiy harakat sifatida o'rgangan. Brunerning ishonchi komilki, turkumlashtirish “idrokning asosiy xususiyatlaridan biri umuman bilish xususiyatidir”, chunki “idrok umumiy xususiyatga ega” va birlik sifatida qabul qilinadigan narsa faqat ma’lum umumiy kategoriyalar bilan bog‘lanish orqali ob’ektiv ma’noga ega bo‘ladi, aks holda. u "individual tajriba sukunatiga ko'milgan" bo'lar edi. Aynan ob'ekt xususiyatlarini toifalar mos yozuvlar tizimi bilan solishtirish qobiliyati bilan Bruner dunyoni idrok etishda adekvat aks ettirish imkoniyatini bog'laydi va buni sensorli toifalash, o'lchovlarda tartiblash misollari bilan tasdiqlaydi. U hissiy baholashning sodiqligi toifalarni oldindan o'zlashtirishga, kattalikni idrok etishning bog'liqligini aniqlashga va toifalarga moslashish darajasiga bog'liqligini ko'rsatdi, ya'ni. sub'ekt ushbu stimulni ko'rib chiqilayotgan ob'ektlar toifasiga tegishli deb hisoblaydimi yoki yo'qmi. Atrof-muhitni kodlash uchun tuzilgan toifalar tizimi qanchalik adekvat bo'lsa, yangi xususiyatlar va ob'ektlarni bashorat qilish imkoniyatlari shunchalik katta bo'ladi. hissiy baholashning sodiqligi toifalarni oldindan o'zlashtirishga, kattalikni idrok etishning bog'liqligini aniqlashga va toifalarga moslashish darajasiga bog'liqligini, ya'ni. sub'ekt ushbu stimulni ko'rib chiqilayotgan ob'ektlar toifasiga tegishli deb hisoblaydimi yoki yo'qmi. Atrof-muhitni kodlash uchun tuzilgan toifalar tizimi qanchalik adekvat bo'lsa, yangi xususiyatlar va ob'ektlarni bashorat qilish imkoniyatlari shunchalik katta bo'ladi. hissiy baholashning sodiqligi toifalarni oldindan o'zlashtirishga, kattalikni idrok etishning bog'liqligini aniqlashga va toifalarga moslashish darajasiga bog'liqligini, ya'ni. sub'ekt ushbu stimulni ko'rib chiqilayotgan ob'ektlar toifasiga tegishli deb hisoblaydimi yoki yo'qmi. Atrof-muhitni kodlash uchun tuzilgan toifalar tizimi qanchalik adekvat bo'lsa, yangi xususiyatlar va ob'ektlarni bashorat qilish imkoniyatlari shunchalik katta bo'ladi.
Kognitiv fan, shu jumladan tilshunoslikdagi dolzarb muammolardan biri voqelikni inson ongi tomonidan turkumlash muammosidir. Ch.Fillmor, M.Minskiy, E.Rosh, L.Talmi, R.Lanneker, J.Lakoff, M.Jonson va boshqalar uni rivojlantirishning istiqbolli yoʻllarini kashf etgan kashshoflardan boʻlgan. ) yoʻnalishi quyidagicha ifodalangan:
bilim metaforik va metonimik o'tishlar asosida kognitiv harakat mumkin bo'lgan ma'lum tugunlarni o'z ichiga olgan sxemalar majmui sifatida tashkil etilgan. Aslida, tilning o'zgaruvchan tizimiga nisbatan, bayonot N.V.Krushevskiy tomonidan "vositachilik" va "to'g'ridan-to'g'ri" munosabatlar shaklida yaxshi tushunilgan. Sxemalar yoki modellarga kelsak, ular umuman zamonaviy psixologiya va xususan kognitiv psixologiya sohasidagi tadqiqotlar mahsulidir.
Voqelikni turkumlashtirish nuqtai nazaridan turli tillar va madaniyatlarni o'rganish turli xalqlar orasida voqelikni taqsimlashda ba'zi universal va o'ziga xos xususiyatlarni aniqlash imkonini berdi. Universal xususiyatlar, masalan, Brent Berlin (Berlin, Kay 1969) asosiy darajadagi toifalar darajasida topilgan. Rodjer Braun (Braun 1965, 321), toifalarning bosqichli kontseptsiyasining asoschisi, turkumlashtirishning ushbu "birinchi darajasi" ni quyidagicha tavsiflaydi:

• 
  Bu diskriminativ harakat darajasi.
  
• 
  Bu eng oson o'rganiladigan va narsalar birinchi bo'lib o'z nomlarini oladigan daraja.
  
• 
  Bu nomlar eng qisqa va eng ko'p ishlatiladigan darajadir.
  
• 
  Bu "tasavvur yutuqlari" tomonidan yaratilgan darajalardan farqli o'laroq, toifalashning tabiiy darajasidir.
  

Biroq, Jorj Lakoffning so'zlariga ko'ra, "asosiy" "elementar" degani emas, chunki asosiy darajadagi tushunchalar ichki tuzilishdan mahrum bo'lgan atom qurilish bloklari emas. Asosiy daraja kontseptual tashkilotning na eng yuqori, na eng quyi darajasi emas, balki ular orasida o'rtada joylashgan. [...] “Yugurish, yurish, ovqatlanish, ichish va hokazolar asosiy darajaga, harakat va yutish (yutish) yuqori darajaga, yurish va ichish turlari, masalan, harakatga tegishli. engil yurish (qo'ng'irchoqlik) va siqilish bilan ichish (slurping) - quyi oqimga. Xuddi shunday, baland, past, qattiq, yumshoq, og'ir, engil, issiq, sovuq va hokazo. asosiy darajadagi xususiyatlar, xuddi asosiy neyrofiziologik jihatdan aniqlangan ranglar: qora, oq, qizil, yashil, ko'k va sariq. (Lakoff 2004, 352-353). Ushbu toifalar orasida J. Lakoff tajribaning asosiy tuzilmalarini yoki Mark Jonson (Jonson 1987) tomonidan taklif qilingan kinestetik majoziy sxemalarni ham o'z ichiga oladi: KONTEYNER, MANBA-YO'L-MAQSAD, BOG'LANISH, BUTUN-QISM, MARKAZ-PERIPERYA, YUQORI-PASTI, OLDI - ORQA, LINEAR TARTIBI.
L.Vygotskiyning ongga ta'rifi - insonning voqelikni, o'zini va o'z faoliyatini aks ettirishi. Ong dastlab berilmaydi, u tabiat tomonidan yaratilmaydi, uni ishlab chiqaruvchi jamiyat faoliyati mahsulidir. Ong o'z-o'zini tartibga solish va aqliy aks ettirishning eng yuqori darajasi bo'lib, u faqat insonga xosdir. U shaxsning ichki tajribasida uning amaliy faoliyatini oldindan ko'ra oladigan hissiy va aqliy darajalarning o'zgaruvchan tasvirlari to'plami sifatida ishlaydi.
Ong niyatlilik (ob'ektga qaratilgan), faollik, o'z-o'zini kuzatish, aks ettirish qobiliyati, ravshanlikning turli darajalari, motivatsion va qimmatli xarakter bilan tavsiflanadi.
Har qanday insonning ongi o'ziga xosdir. Uni o'rganish jiddiy qiyinchiliklarga duch keladi. Bu, birinchi navbatda, psixologik hodisalarning shaxsga taqdim etilishi va u tomonidan ularni amalga oshirishga qodir bo'lgan darajada amalga oshirilishi bilan bog'liq.
Ikkinchidan, ong tashqi muhitda lokalizatsiya qilinmaydi va uni o'z vaqtida ajratib bo'lmaydi. Shuning uchun uni standart psixologik usullar bilan o'rganish (o'lchash, solishtirish) mumkin emas.
Psixologiyada ongning tuzilishi voqelikni aks ettirishning uch darajasiga bo'linadi:

• 
  hissiy-emotsional (haqiqat ob'ektini sezgi organlari tomonidan aks ettirish);
  
• 
  ratsional-diskursiv (ob'ektni aks ettirish bilvosita, ya'ni unda umumlashtiruvchi muhim xususiyatlar va xususiyatlarni ajratish);
  
• 
  intuitiv-ixtiyoriy (ob'ektni yaxlit idrok etish, o'z-o'zini anglashni belgilaydi, his-tuyg'ular va aqlning birligiga olib keladi).
  

Psixologiyada o'z-o'zini anglash - bu shaxs o'zini voqelik sub'ekti sifatida anglaydigan psixik jarayonlar majmui sifatida ta'riflanadi. O'z-o'zini anglash odamning borligini oynada emas, balki aks ettiradi. Insonning o'ziga xos imidji har doim ham adekvat bo'lavermaydi. Shaxsning motivlari har doim ham uning haqiqiy motivlarini aks ettiravermaydi. O'z-o'zini bilish bilishning natijasidir, ya'ni u faqat tajribalarda berilmaydi. U dastlab insonga xos emas, balki rivojlanish mahsulidir.
Ong va idrok haqidagi g'oyalarni izchil rivojlantirish mumkin bo'lgan asosiy tamoyil - bu aks ettirish printsipi. Lekin bu yerda biz har qanday aks ettirishni emas, balki aynan ob'ektni aqliy takrorlash ko'rinishidagi aks ettirishni, uning inson miyasida hissiyotlar, hislar, g'oyalar, g'oyalar, tushunchalar, nazariyalar ko'rinishida aks etishini, hatto bunday takror ishlab chiqarish ob'ekti bo'lsa ham nazarda tutiladi. ong va bilishning maxsus ob'ekti sifatida aqlning o'zi. Oxir oqibat, ong va bilishning mazmunini shaxs sub'ektiv ichki dunyosi bilan birga uning bir qismi bo'lgan ob'ektiv voqelik belgilaydi.

Ong.

Bilish jarayonining yakuniy bosqichi sifatida ong jarayoni - bu yangi ma'lumotlarni idrok etish, qayta ishlash va yaratishning murakkab ko'p bosqichli psixofiziologik hodisasi bo'lib, uning har bir bosqichida ma'lum bir aniqlash shakllari, axborot jarayonlarining sababiy munosabatlari mavjud. shakllangan.
Inson miyasining integrativ faoliyatining murakkab shakllari tashqi (atrofdagi) dunyoning elementlarini uzluksiz tahlil qilish va ularning yaxlit idrok shaklida keyingi sinteziga qisqartiriladi.
Shunday qilib, adaptiv xulq-atvor atrofdagi voqelikni inson ongida etarlicha aniq, haqiqiy aks ettirish asosida amalga oshiriladi.