17-mavzu. Investitsiya tavakkalchiligi va ularni pasaytirish yo'llari reja

3. Investitsiya loyihalari tahdidlarining asosiy turlari tavsifl
Iqtisodiyotning ayrim tarmoqiari va loyihaning ayrim turlari bo‘yicha tavakkalchiliklar bo‘lishi mumkin. Masalan, konchilik va nefi-gaz qazib chiqarishnsanoatida geologik tavakkalchilildca, ya’ni zaxiralami to‘g‘ri baholash tavakkalchiligiga alohida e’tibor beriladi. Kimyo sanoati, kon qazib olish, qora vanrangli metallurgiya loyihalarida ekologik tavakkalchilikka katta e’tibor beriladi.
Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda loyiha faoliyatidagi
tavakkalchiliklarni quyidagi guruhini keltirish mumkin:
1. Loyiha ishtirokchilari tavakkalchiligi.
2. Loyiha smeta qiymatining oshish tavakkalchiligi.
3. Qurilishni o‘z vaqtida tugatmaslik tavakkalchiligi.
4. Ish va obyekt sifatining pastligi tavakkalchiligi.
5. Konstruksion va texnik tavakkalchiliklar.
6. Ishlab chiqarish tavakkalchiligi.
7. Boshqaruv tavakkalchiligi.
363
8. Sotish tavakkalchiligi.
9. Moliyaviy tavakkalchilik.
10. Mamlakat tavakkalchiligi.
11. Ma’muriy tavakkalchilik.
12. Huquqiy tavakkalchilik.
13. Fors-major tavakkalchilik.
14. Regional tavakkalchilik.
15. Tarmoqlar tavakkalchiligi.
Loyiha ishtirokchilari tavakkalchiligi - ishtirokchi laming loyiha faoliyati
doirasida o‘z majburiyatlarini anglagan holda yoki majburiy tarzda bajarmaslik
tavakkalchiligi. Biigina loyiha ishtirokchisining o‘z majburiyatlarini bajarmasligi,
boshqa ishtirokchilaming o‘z majburiyatlarini bajara olmasligiga olib kelishi, natijada
loyiha barbod boMishi mumkin.
Loyiha ishtirokchilari tavakkalchiligiga quyidagilar sabab boMishi
mumkin: ishtirokchilaming vijdonsizligi; ularning professionallik darajasi,
moliyaviy holatining barqaror emasligi; ishtirokchilaming turli tavakkalchiliklardan
yetarlicha sug‘urtalanmaganligi va boshqa loyiha faoliyatining bir qator
tavakkalchiliklari loyiha ishtirokchilarining tavakkalchiligidan kelib chiqadi.
Masalan, loyiha smeta qiymatining oshishi tavakkalchiligi qurilish tashkilotining
vijdonsizligi natijasida ro‘y berishi mumkin. Ish sifatining pastligi tavakkalchiligi,
ko‘p hollarda, tanlangan pudratchi va boshqa ishtirokchilaming yetarli tajribaga ega
emasligi bilan bogMiq boMadi.
Loyiha smeta qiymatining oshish tavakkalchiligiga quyidagilar sabab boMishi
mumkin: loyihalash jarayondagi xatolar, pudratchining resurslardan samarali
foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyihani amalga oshirish shartlarining o‘zgarishi.
Qurilishni o‘z vaqtida tugallamaslik tavakkalchiligiga quyidagilar ta’sir
ko‘rsatadi: loyihalashdagi xatolar; pudratchi majburiyatining bajarilmasligi; tashqi
shart-sharoitlaming o‘zgarishi. Ishni tugatishning cho‘zilib ketishi natijasida
qo‘shimcha xarajatlar kelib chiqadi: kredit bo‘yicha qo‘shimcha foizlami hisoblash,
narxlaming inflyatsiya natijasida o‘sishi oqibatida ish va material qiymatining
oshishi. Bundan tashqari bu tavakkalchilik natijasida kelgusidagi obyektga xomashyo
yetkazib beruvchilar va kelgusidagi loyiha mahsuloti iste’molchilari bilan
shartnomaviy munosabatlar to‘xtashi mumkin.
Ish va obyekt sifatining pastligi tavakkalchiligi pudratchilar majburiyatining
buzilishi, loyihalashtirishdagi xatolar va boshqalar natijasida kelib chiqishi mumkin.
Obyekt sifatining pastligi natijasida loyiha bo‘yicha qo‘shimcha investitsion
xarajatlar qilinishi kerak boMadi. Bu xarajatlar kamchiliklami tuzatishga sarflanishi
mumkin. Agar kamchilik saqlanib qoladigan bo’lsa, loyiha mahsulotini ishlab
chiqarishga qo‘shimcha xarajatlar qilish kerak bo’ladi.
Konstruksion va texnologik tavakkalchilik. Konstruksion tavakkalchilik -
investitsiya fazasidayoq loyihaning texnik amalga oshmaslik tavakkalchiligi. Loyiha
hujjatlarini ishlab chiquvchilaming xatolari hujjatlami ishlab chiqishda zarur boMgan
ma’lumotlami yetarli yoki aniq emasligi natijasida ro‘y berishi mumkin. Texnologik
tavakkalchilik - ishlab chiqarish texnologiyalarining sanoat darajasida
qo‘llanilmasligi natijasida maMum texnik-iqtisodiy parametrlardan obyekt
ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar tavakkalchiligi. Bunga ekspluatatsiya
xarajatlarining oshishi, brak foizlarining kattaligi, ekologik normativlarga mos
kclmaslik kabilar ta’sir etadi.
Ishlab chiqarish tavakkalchiligi - ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklami
yuzaga kelish tavakkalchiligidir. Bu ishlab chiqarish davomiyligining buzilishida,
obyektning loyihaviy quwatga erishmasligida, soxta foizlarining yuqoriligida,
qo'shimcha ishlab chiqarish xarajatlarida va boshqalarda namoyon boMadi. Ishlab
chiqarish tavakkalchiligining bir turi bu yuqorida aytib o‘tilgan texnologik
tavakkalchilikdir. Kamchiliklar iqtisodiy tartib sababli - ta’minotdagi uzilishlar,
o‘sha joydagi resurs zaxiralarining yetishmasligi, xomashyo sifatining pastligi,
transport masalalari va boshqalar sababli kelib chiqadi. Ishlab chiqarish
xarajatlarining yuqori darajasi xarajatlami xato hisoblash, xomashyo va boshqa
resurslar miqdori va sifatiga maMum talablaming aniq emasligi natijasida boMadi.
Boshqaruv tavakkalchiligi - ishlab chiqarish tavakkalchiligining bir turi
boMib, boshqaruv shaxsining tajriba va malakasining yetarli darajada emasligi
natijasida ro‘y beradi. Ayrim hollarda boshqaruv tavakkalchiligi deganda, loyiha
faoliyatining barcha faza va bosqichlaridagi menejment darajasining pastligi va
xatolari bilan bogMiq tavakkalchiliklar tushuniladi.
Sotish tavakkalchiligi - loyiha mahsuloti sotish hajmining va shu mahsulot
bahosining kamayish tavakkalchiligidir. Sotish tavakkalchiligi bozor
konyunkturasining o‘zgarishi, marketing yoki baho tavakkalchiligi deb ham ataladi.
Mos kelmaydigan konyunktura faqat loyiha rentabelligini kamaytirib qolmay, balki
uning butunlay barbod boMishiga olib kelishi mumkin. Bunday holat aniq bir
vaqtdagi sotishdan kelgan tushum ishlab chiqarish xarajatlarini va kredit bo‘yicha
qarzlami qoplashga yetmagan hollarda yuz beradi. Sotish tavakkalchiligi, ayniqsa,
bahosini taxmin qilish ancha qiyin boMgan yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan
bogMiq loyihalarda yuqori boMadi.
Moliya tavakkalchiligi - tavakkalchilikning loyiha faoliyatidagi asosiy turlari:
a) kredit tavakkalchiligi; b) valyuta tavakkalchiligi; v) foiz stavkasini o‘zgarish
tavakkalchiligi; g) qayta moliyalashtirish tavakkalchiligi.
Kredit tavakkalchiligi - loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor
bankka kredit shartnomasi bo‘yicha toMov majburiyatlarini toMiq yoki umuman toMay
olmaslik tavakkalchiligi. Bu tavakkalchilik, asosan, loyihani moliyalashtirishda
loyihani kreditlovchi bankning tavakkalchiligidir.
Valyuta tavakkalchiligi - tavakkalchilik loyiha mahsuloti mahalliy bozorda
sotilganda va hokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan
paytda yuqori boMadi. Bu tavakkalchilik loyiha mahsulotini sotishdan olinadigan
valyuta bilan kredit valyutasi bir xil boMmagan hollarda yuzaga keladi.
Foiz stavkasining o'zgarish tavakkalchiligi - tavakkalchilik kredit resurslari
O‘zgaruvchan stavkada qoMlanilganda ro‘y beradi. Bunday resurslami jalb qilishda
Ioyihada qoMlanilgan kapital qiymatining
oshishi va mahsulot rentabelligining
kamayish xavflari mavjud boMadi.