18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

Federaciya hám shtatlar. AQSh federativ mámleket bolıp, shtatlardıń huqıqları, ásirese, 
byudjet, sanaat, miynet múnasibetleri, sud sisteması, bank jumıslarında qısqarıp barǵan. 
Federal atqarıw organların, birinshi náwbette prezidenttiń roli ósip barǵan. 
Federaciya hám shtatlar wákillikleri ortasındaǵı múnasibetlerdi túsindirip beriwge 
qaratılǵan Konstituciyaǵa kiritilgen X dúzetiwe XX ásir basına shekem shtatlar huqıqların 
qorǵaw kepilligi retinde qaralgan. 1941-jılda Joqarı sud AQShtıń Derbige qarsı jumısı 
boyınsha sheshiminde bul dúzetiwǵa ulıwma basqasha túsindirme bergen. Federaciya 
gegemonlıǵı yuridikalıq tiykarlanǵan dep tán alınǵan. 
1917-jılǵı professional tálim haqqındaǵı Smit nızamı shtatlar jeńilliklerine tuwrıdan-
tuwrı aralasıwdı ańlatqan. Kongress bunday hújjetlerdi tábbiyiy baylıqlardı qorǵaw, jol qurılısı 
tarawlarında da shıǵarılǵan. Shtatlar huqıqların tartıp alıw federal subsidiyalar beriw jolı 
menen de ámelge ásirılǵan. Kongress shtatlardıń milliy gvardiyasın bagıw ushın fonddan 
aqshalar ajıratıp, olardı federal qurallı kúshlerdiń strukturalıq bólimlerine aylantırǵan. Shtatlar 
húkimetleriniń hár qanday hújjeti AQSh Joqarı 
sudı tárepinen federal Konstituciya hám federal 
nızamlarına juwap bermeytuǵın, konstituciyalıq 
emes dep tabılıwı múmkin. 
Kongress 
shtatlardıń organlarına ol 
yamasa bul federal minnetlemelerdi atqarılıwın 
júklew huqıqına iye bolǵan. 
1925-jılda barlıq shtatlardı birlestirgen 
amerika nızamshıları assotsiaciyasi dúzilgen
17
, 
keyin gubernatorlar konferenciyası, federal 
húkimet hám shtatlar húkimetleriniń birgeliktegi 
iskerligi boyınsha komitetler hám basqalar 
payda boldı. 1938-jılda Kongress arnawlı nızam 
shıǵarıp, oǵan kóre, bankler hár qanday shtatta 
filiallar uyımlastırıwı múmkin boldı. 
17
S
teven S. Smith; Jason M. Roberts; Ryan J. Vander Wielen (2006). 
"The American Congress (Fourth Edition)"
. Cambridge 
University Press. pp. 18–19. Retrieved September 11, 2010.

---

18 / 25 
Mámleket apparatı júdá tez ósip bardı. 1889-jılda federal organlar 30 mıń (2 mıń 
amerikalıqqa bir) xizmetkerge iye bolǵan bolsa, 1964-jılda xizmetkerlerdiń sanı 2,5 millionǵa 
jetti (76 adamǵa bir xizmetker)
18
. 
60-jıllardıń basında federal húkimet tárepinen shtatlardıń finanslıq tarawdaǵı huqıqları 
anaǵurlım keńeytirildi. Shtatlarǵa sociallıq-ekonomikalıq mútajlikler ushın aqshalar ajıratıw 
ushın kóbirek erkinlik berildi. Olar ilgeri onıń ushın federal járdem alǵan bolsa, endi 
dáramatlardıń bir bólegi tuwrıdan-tuwrı shtatlar ıxtıyarına berildi. 
Mámleket basqarıw princpinde túrli isbilermenlik birlespeleri hám basqa soǵan uqsas 
basım ótkeziwi menen belgili birlespeler úlken ról oynay basladı. XX ásir ortasına kelip 
olardıń sanı 3 mıńnan asqan edi. Keyinirek olardıń irilashtiriliwi esabına sanı qısqarǵan. 
Olardıń ishinde eń irileri Sanaatshılardıń milliy awqamı hám sawda palatası bolǵan. 
Sanaatshılardıń milliy awqamı ózinde 70 % kompaniyalardı birlestirib turǵan. Joqarıdaǵı eki 
birlespe sonday bolsada ekonomikalıq funkciyalardı ámelge asırıw maqsetinde islengen sonda 
da, ámelde siyasiy wazıypalardı atqarǵan. Bul birlespeler joqarı maman qánigelerden ibarat 
bolıp, mámlekettiń ekonomikalıq jáne social-siyasiy rawajlanıwın aldınnan aytıp beriwge 
qaratılǵan memorandumlar, usınıslar hám hátte ámelde bolajaq nızam joybarlarınıń tezislerin 
tayarlardı. Bunday hújjetler prezidentke, Kongresske, shtatlardıń hákimiyat shólkemlerine 
jóneltirdi. Tuwrı, bul hújjetler mámleket húkimetleri ushın májburiy áhmiyetke iye bolmasa 
da, húkimet shólkemleri óz siyasatında “úlken biznes” talapların esapqa alǵan. Eń iri 
korporaciyalar mámleket hákimiyatına tásir ótkeriwdiń basqa kanallarınan da paydalanǵan. 
Arqa menen Qubla ortasındaǵı urıs tawsılǵanınan keyin mámleket hákimiyatın 
oraylashtırılıwı menen baylanıslı tendenciya kózge ayqın taslandı. Bul prezident 
basshılıǵındaǵı ulıwmalıq federal hákimiyattıń kepillikleri keńeyiwinde kórinetuǵın boldı. 
Birinshi jer júzilik urısınan keyin atqarıwshı hákimiyattıń kusheyiwi, mámleket 
apparatınıń ósiwi júz berdi. 1939-jılda prezidenttiń atqarıw byurosi dúzilgen. Oǵan Aq úydiń 
Jumıslar basqarması, Byudjet byurosi, keyinirek Milliy qawipsizlik keńesi, saparbarlıq 
boyınsha puqaralıq hám qorǵanıw basqarması, Ekonomikalıq máslahátshiler keńesi kirgen. 
Sonday bolsada, atqarıwshı byuro yuridikalıq tárepten ornatılǵan statusga iye bolmasa da, 
qatar jaǵdaylarda ministrler kabinetin ekinshi planǵa súrip qoyǵan. 
Mısalı, Byudjetler byurosi aldın tikkeley finans ministrligine boysıngan bolsa, 1939-
jılda legislaturalardı qayta shólkemlestiriw haqqındaǵı hújjet tiykarındaǵı tikkeley prezidentke 
boysunatuǵın atqarıwshı organlar qatarına kiritilgen. 
Byurokratiyalıq apparat ásirese Ekinshi jer júzilik urısı jıllarında júdá ósti. Sonısı 
xarakterli, “Jańa kurs” hám Ekinshi jer júzilik urısı jıllarında islengen kóplegen keńseler 
keyinirek de toqtatılmaǵan. 
Atqarıw hákimiyatınıń kusheyiwi sırtqı siyasat salasında da dawam etken. Prezident 
Vilson Kongress razılıǵın almay Sovet Rossiyasına qarsı qurallı kúshler jiberdi. Keyinirek 
Trumen da tap sonday etti, yaǵnıy Kongress razılıǵısız Koreya Xalıq Respublikasına qarsı 
ásker jiberi. Eyzenxauer de Vetnamǵa qarsı áskerlerdi Kongress razılıǵısız jiberdi. 
Prezidenttiń nızam dóretiwshilik iskerligi keńeydi. Birinshi jer júzilik urısı dáwirinde-
aq Kongress prezidentke bólek máseleler boyınsha nızamlar shıǵarıwǵa kepillik bergen edi. 
Prezident Ruzvelt 1933-1944-jıllar dawamında 4 mıńǵa jaqın aktlar shıǵarǵan. Kongress te sol 
jıllarda 4,6 mıń aktler shıǵarǵan edi
19
. 
Ekinshi jer júzilik urısınan keyin prezident janında Ekonomikalıq máslahátshiler keńesi, 
Milliy qawipsizlik keńesi, Operaciyalardı muwapıqlastırıw boyınsha byuro, Qorǵaw saonaatı 
18
 Encyclopedia of U.S. Labor and Working-class History, Volume 1 By Eric Arnesen (Taylor & Francis, 2007), p. 796. 
19
А. С. Маныкин. Ғарбий Европа ва Американинг : Дарслик. . - М.: Слово: Эксмо, Б.2004. Б- 607. 

---

19 / 25 
basqarması, miynet dawları boyınsha federal basqarma, atom energiyası, puqaralıq xızmeti, 
energetika boyınsha komissiyalar hám basqalar islengen. 
1951-jılǵı Konstituciyaǵa kiritilgen XXIII dúzetiwǵe qaray hesh bir shaxs eki retten 
artıq prezident etip saylanıwı múmkin emesligi ornatıldı. 1948-jılǵı nızam prezidenttiń 
kútilmegende ólimi yamasa basqa ayrıqsha jaǵdaylarda onıń wazıypasın orınlawshı lawazımlı 
shaxslar sheńberin belgiledi. Oǵan kóre vitse-prezidentten keyin bul ámeldi ámelge ásirıwǵa 
palatalar baslıqları, kabinet aǵzaları shaqırılıwı múmkin.