18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

 
4. Eń jańa dáwirde AQSh 
Ékonomikalıq hám jámiyetlik qurılısınıń ózgeshelikleri. Birinshi jer júzilik urısı-
jıllarında AQSh húkimran dóńgelekleri obashılıq urısın sozıw, jáne de kóbirek paydanı qolǵa 
kirgiziw, basqa mámleketlerdi ózine bóysındırıw, jáhánge húkimran bolıp alıwdı názerde tuttı. 
Urıs jıllarında AQShtıń awır sanaatı hám áskeriy sanaatı jáne de tez rawajlandi. Sanaat 
ónimi eki ese asdı. 
Islep shıǵarıw hám kapitaldıń koncentraciyalanıwı jáne de kúsheyip ketti. Bunıń 
nátiyjesinde monopolistik birlespeler, kútá úlken trestlar payda boldı. Neft islep shıǵarıw, 
polat eritiw sıyaqlı iri sanaat tarmaqları, temir jollar Rokfeller, Morgan, Dyupon, Vandervild, 
Mellon sıyaqlı iri kapitalıstlar qolında toplandi. Bunday kapitalıstlardıń paydası eki eseden 
artıq kóbeydi. Olardıń alǵan paydası 1914-jılda 3 milliard 940 million dollar bolsa, 1919-jılda 
9 milliard 441 million dollarǵa jetti. 

---

14 / 25 
AQSh urısıwshı mámleketliklerge qural-jaraq satıw hám qarız beriw jolı menen olardıń 
ishki islerına kóbirek aralasıp jáhán kóleminde óziniń ékonomikalıq-finanslıq hám siyasiy 
rolin ásırdı. 
Eksport importtan talay asıp ketti. AQSh basqa mámleketlerden qarız alıwshı 
mámleketten qarız beretuǵın mámleketke aylandı. AQSh dúnyadaǵı altın zapasinıń 50 % inen 
kóbiregine iye boldı. Nátiyjede, AQSh XX ásir baslarında dúnyadaǵı eń qúdiretli mámleket 
bolıp qaldı. 1922–929-jıllar AQShda waqtınsha, qısqa stabillasıw jılları boldı. 
Baylıqtıń iri monopolistler, milliarderlar qolında toplanıwı mámlekette teńsizlikti 
kúsheytirdi. Sanaat tez rawajlanǵan bolsa da, hámme sanaat kárxanaları jumıs penen birdey 
támiyinlenbedi. Jumısshılardıń mıynet haqı azmaz ásirılǵan bolsa-da, lekin jasaw ushın 
ulıwma jetkilikli emes edi. Sanaat buyımlarınıń bahası astı, yaǵnıy sırtqı bazarlarǵa kóbirek 
tovar shıǵarıp satıw, bazarlardı iyelew maqsetinde bul tovarlardı arzanlastırıw ushın ishki 
bazarda tovarlar bahası ásirılǵan edi. Real mıynet haqı azayıp ketti. Urıs tawsılǵannan keyin 
áskeriy ónim óndiristiń qısqartırılıwı nátiyjesinde ǵalabalıq jumjumıssızlıq payda boldı. 
Jer bahasınıń kóteriliwi, fermerler islep shıǵarǵan tovarlar bahasınıń tómenlep 
ketkenligi, salıqlardıń kóbeyiwi nátiyjesinde fermerlerdiń jaǵdayı jáne de jamanlasdı. 
Kóplegen dıyxanlar jerden ayrıdı hám ónimniń ádewir bólegin jer iyelerine beriw shárti menen 
jerlerdi ijraǵa alıwǵa májbúr boldı, olardıń qarızları kóbeyip ketti. AQSh qublasındaǵı ijarashı-
kropperlerdıń jaǵdayı taǵı da awır edi. 
AQSh jumısshılar klassı kóp sanlı, lekin social hám milliy quramı tárepinen túrlishe edi. 
Jumısshılar maman hám ilmiy tájriybesiz siyasiy toparlarǵa bolıner edi. Awıl proletarları da 
bar edi. Jumısshılardıń 20 % aristokratlardan ibarat edi. Shet el xalıqlardan kelgen jumısshılar 
da kóp bolıp, olardıń jaǵdayı ádewir tómen edi. “Reńli jumısshılar” dep atalǵan jumısshılar 
(negrler, Puerto-rikolılar, Meksikalıqlar, Qıtaylar hám basqalar) jáne de qorqınıshlı jaǵdayda 
jasaǵan. Olar “tómen rassa” retinde kemsitildi. 
Jumısshılar klassı óz huqıqları ushın, miynet sharayatı hám turmıs dárejesin jaqsılaw 
ushın, kollektiv shártnamalar dúziw ushın, tiykarınan, ıs taslaw jolı menen gúres alıp bardı. 
AQSh húkimran sheńberleri demagogiya, dollar diplomatiyasi hám qurallı kúshlerdi 
jumısqa salıw jolı menen sırtqı ekspanciya siyasatın dawam ettirdı. Amerikanıń “máńgi 
gullep-jasnawı”, xalıq massasınıń páráwanlıǵı támiyinleniwi haqqındaǵı jalǵanlardı toqtawsız 
úgitlep bardı. 
1928-jılda prezident saylawlarında Respublikashılar partiyası áne sonday dawalardı, 
demagogiyani háwij aldırdı hám prezidentlikke Gerbert Guver kandidatin kórsetti. Guver oǵıri 
reakcionerlardan biri bolıp, “Maykopneft'” trestinıń baslıǵı edi. Ol AQShtıń gullep-jasnawın 
támiyinleniwin, jumjumıssızlıqtı toqtatıp, jarlılıqtı azaytıwdı saylawshılarǵa wáde etti hám 
aqıbette prezidentlikke saylanıp, 1929 – 1932-jıllarda mámleket joqarısında turdi. Lekin bul 
jılılarda jumjumıssızlıq hám jarlılıq tamamlanbadı. 1929-jıl oktyabrde-aq zor ékonomikalıq 
krizis baslanıp ketti. 
Ékonomikalıq krizis óndiristiń social xarakteri menen ózlestiriwdiń jeke xarakteri 
ortasındaǵı qarama-qarsılıq, tovarlardı satıp alınǵan zat quwatı talabınan artıqsha islep 
shıǵarıw nátiyjesinde kelip shıqqan edi. Bul krizis xalıq xojalıǵınıń hámme tarmaqları (sawda, 
sanaat, finans, awıl xojalıǵı) ın alǵan tereń krizis bolıp, 1933-jılǵa shekem dawam etti. 
Qullası, AQSh 1929 – 1933-jıllardaǵBirinshi jer júzilik ékonomikalıq daǵdarısınıń 
tiykarǵı oshaǵı bolıp qalǵan edi. Krizis nátiyjesinde AQSh sanaat ónimi 56% ke azayıp ketti, 
polat quyılıw 76% qısqardı, 130 mıńǵa jaqın sawda hám sanaat firması, 58 temir jol 
kompaniyası, 10 mıń bank (yaǵnıy jámi banklerdiń 40 %i) sındı. 

---

15 / 25