18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

Ékonomikaǵa basshılıq. Fashistler Italiyası sıyaqlı natsistler Germaniyasında da 
húkimran partiya, mámleket hám monopoliyalar (bankler, kontsernlar hám basqalar) ortasında 
tuwrıdan-tuwrı baylanıs bar edi. Gitlerdi húkimetke alıp kelgenler gullep-jasnadı: bul olardıń 
rejimi bolǵan. 
1934- jıl 27-fevral nızamı menen Germaniyada bankirler hám sanaatshılar 
basshılıǵındaǵı ulıwmalıq imperiya provincial xojalıq palatalari shólkemlestirildi. Bul 
palatalar ékonomikalıq turmıstı jáne social qatnasıqlardı tártipke salıw salasında zárúrli 
kepilliklerge iye boldı. Nátiyjeler tezlik penen bilindi: jumıs kúniniń ortasha dawam etiwi 8 
saattan 10 – 12 saatqa uzaytırıldı, 1935-jılda real mıynet haqı 1933-jılǵı is haqısınıń bar-joǵı 
70% in quradı. Áyne waqıtta koncern hám banklerdiń dáramatları bır jola asıp ketti. Mısalı, 
ataqlı polat trestinıń dáramatları 1935-jılda 8,6 mln markanı, 1941-jılda bolsa – 27 mln 
markanı quradı. Palatalardıń háreketleri menen ékonomikanı kartellestiriw processi júz berdi. 
Bul kóplegen mayda kárxanalardıń joǵalıp ketiwine alıp keldi. Nátiyjede natsistler húkimetke 
keliwlerinen aldınǵı óz wádelerine de qıyanet etken edi. Dıyxanlar da aldandılar. Olar jer de 
almadı, qarızlardan da qutılmadılar, wáde etilgen kreditlerdi de almadılar. Miynetkeshler 
qolǵa kiritilgen tabıslar, atap aytqanda Veymar Konstitusiyasında belgilengen tabıslar 

---

11 / 25 
tamamlandı. 1934- jıl 23-martda qabıl etilgen «Milliy miynet tártibi haqqında»ǵı nızam 
kárxana ıyesin usı kárxana jumısshıları ushın joqarı instanciya dep járiyaladı. Kárxana ıyesine 
tómendegi kepillikler berildi: jumıs kúni waqtın, mıynet haqı hám sıylıqlar túrlerin, járiyma 
muǵdarların belgilew hám taǵı basqa. Kárxana iyesi jumısshılardı eskertpey turıp asıǵıslıq 
penen bosatıwǵa tiykar bolatuǵın is-háreketler haqqında qaǵıyda shıǵara alar edi. 
1938-jılda ulıwma miynet minnetlemesi engizildi
13
. Buǵan tiykar jumısshılardı hám 
ulıwma miynetkeshlerdi kásibine qaramastan mámlekettiń hár qanday rayonına hár qanday 
jumısqa basqarıw tártipte jiberiw múmkin edi. 
Germaniyanıń agressiv sırtqı siyasatı hám ekinshBirinshi jer júzilik urısı. Gitlershiler 
húkimet tóbesine kelgennen keyin (hátte odan da aldın) «ulken urıs» haqqında sóz júrgize 
basladı. Olardıń atap ótiwinshe, bul urısta «Ullı Germaniya» ózine «múnásib ómir mákanin» 
iyelep alıwı kerek edi. 
Bunda nemislerdi dúnyadaǵı barlıq milletler ústinen húkimranlıǵın járiyalaǵan rassalıq 
teoriya bul maqsetler ushın ideologiyalıq tiykar retinde xızmet etti. Soǵan tiykar Germaniya 
1919-jılǵı Versal shártnamasın ózi ushın bir tárepleme biykar etti hám jańa «turmıs mákani» 
ushın jáhán urısına hár tárepleme tayarlana basladı. 
1939-jıl 1 sentyabrde qolay jaǵdaydan paydalanıp, Germaniya Polshaǵa bastırıp kirdi 
hám 10 kún ishinde onı basıp aldı. Polsha SSSR ga hújim qılıw ushın tiykarǵı platsdarm 
wazıypasın otawı kerek edi. Sonday boldı da. Keyininen Germaniya, Franciya hám Evropanıń 
basqa qatar mámleketlerin jeńiliwge ushıratdı. 1941- jıl nemis-fashist áskerleri SSSR 
aymaǵına bastırıp kirdi. Ullı Oatan urısı baslandı. Nátiyjede agressorlar jeńiliwge dus keldi. 
1945- jıl SSSR jáne onıń awqamlasları, áwele AQSh hám Ullı Britaniya fashistler 
Germaniyasın áskeriy jeńiliwge ushıratıwdı juwmaqladı. 
1945-jıl 5 iyunda Berlinde Germaniyanıń jeńiliwi haqqında qabıl etilgen Deklaraciyaǵa 
muwapıq Germaniyada joqarı húkimet tórt awqamlas mámleket Iqtıyarına ótti. Germaniya 
aymaǵı tórt zonaǵa: SSSR, AQSh, Angliya hám Franciya áskerleri okkupaciyasi zonasına, 
Berlin bolsa sol tórt mámlekettiń tórt okkupaciya sektorına bolindi. Berlin Sovet okkupaciya 
zonasınıń hám Awqamlaslar Qadaǵalaw sovetiniń turaraq jayı dep esaplandı. Aqır-aqıbetde, 
1945- jıl 17-iyul 2 avgustda Berlin qasındaǵı Potsdam konferenciyasında úsh ullı mámleket – 
SSSR, AQSh, Ullı Britaniya húkimetleriniń basshıları – I. V. Stalin, G. Trumen hám Ol. 
Sherchill Germaniya táǵdirine tiyisli zárúrli qararlar qabılladı. Awqamlaslar Germaniyada 
waqtınshalıq okkupatsion rejim ornatıwǵa kelisip aldılar hám mámleket aymaǵı shıǵısda sovet 
zonasına, batısda amerika, ingliz hám francuz zonalarına 
bolındı. 
Konferenciyada nemis qurallı kúshlerin tarqatıp 
jiberiw hám german armiyasınıń bas shtabın tamamlaw, 
áskeriy ayıpkerlerdi qamaw hám sudqa beriw, fashistlik 
rejimdiń súyenishi – kapitalıstlerdiń monopolistik 
birlespelerin tamamlaw, nemis mámleket apparatın áskeriy 
ayıpkerlerden 
tazalawdı 
ótkeriw 
(denatsifikaciya), 
Germaniyanı basqa hesh qashan qural islep shıǵara 
almaslıgı ushın áskeriy-sanaat patentsialin tamamlaw 
haqqındaǵı zárúrli qararlar qabıllandı. Demokratiyalıq 
institutlar: jergilikli ózin-ózi basqarıw, jıynalıslar, sóz, 
baspasóz erkinlikleri qayta tiklendi. Okkupaciya etilgen 
13
Ritschl, Albrecht [2001], “Nazi Economic Imperialism and the Exploitation of the Small: Evidence from Germany's Secret 
Foreign Exchange Balances, 1938-40”, Economic History Review54, 324-245. 

---

12 / 25 
mámleketti basqarıw birlespe qadaǵalaw 
keńesi qolında toplandı. Bul 1946-jıl dekabrge 
shekem, yaǵnıy daslep eki batıs zonalarınıń 
(amerika hám ingliz), keyininen úsh batıs 
zonalarınıń separativ basqarmaları dúzilisine 
shekem dawam etti. onıń áqibeti eki nemis 
mámleketleriniń – batısda – kelesi GFR, 
shıǵısda – kelesi GDR dıń payda bolıwına alıp 
keldi.