18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

partiyanıń lideri bolıp qaldı
8
. 
1919-jılǵı Veymar Konstitusiyası. 1919-jıl 31-iyulda Veymar qalasında 19-yanvardan 
jumıs baslaǵan Shólkemlestiriw májilisinde Konstituciya qabıllandı. 14- jıl háreketde bolǵan
9
. 
Konstituciyaǵa kóre, Germaniya prezident basshılıǵındaǵı burjua parlamentar 
respublikaǵa aylandı. Mámlekettiń joqarı nızam shıǵarıwshı joqarı organ reyxstag dep 
daǵazalandı (68-statya). Reyxstag ulıwma, tuwrıdan-tuwrı hám jásirın dawıs beriw jolı menen 
4-jıl múddetke saylanadı (22 – 23-statyalar). 
Konstituciya proportsional saylaw sistemasın engizgen (22-statya). Bunda Germaniya 35 
saylaw okruglarina bólingen. Saylawlarda qatnasıwshı partiyalar ózleriniń kandidatları 
dizimleri menen shıqqanlar. Qaysı dizimnen deputatlar kóp dawıs alsa, deputatlıq ornı da 
soǵan tiykar kóp bolǵan. Kóp dawıs kóp orın degeni edi. 
Reyxstag – tómen palata, Reyxsrat (imperiya keńesi) – joqarı palata esaplanǵan. 
Germaniyada fashistlik diktaturanıń ornatılıwi. Veymar Respublikası 10-jıldan 
azǵana artıq jasadı. Onıń tariyxı tiykarınan bir tárepte qúdiretli finans-sanaat korporaciyalari, 
ekinshi tárepte joqarı dárejede uyımlasqan jumısshılar klassı otryadlari ortasındaǵı keskin 
gúres tariyxı esaplanadı. Noyabr revolyuciyası jeńiliwge ushrassa da, ózinen keyin zárúrli 
aqıbetler keltirip shıǵardı
10
.
1923-jılda Germaniyada taǵı revolyuciyalıq jaǵday payda boldı. Saksoniya hám 
Tyuringiyada jumısshı húkimetleri dúzildi. Gamburgda jumısshılar qurallı kóteriliske shıqtı, 
biraq olardıń kúshleri ajıratıp qoyılǵanı ushın gúresti toqtatıwǵa májbúr boldı. Kóteriliske 
Kommunistler basshılıq etti, olarǵa social-demokratlardıń bir bólegi de qosılǵan edi. 
1929-jılǵBirinshi jer júzilik ékonomikalıq krizisi Germaniyaǵa da óz tásirin ótkerdi. 
Sanaat ónimleri dárejesi yarımına pasaydi, jumjumıssızlar sanı 9 millionǵa shıqtı. Xalıq 
kópshiligi Kommunistlik partiya tárepine ótti. 1930-jılǵı saylawlarda kompartiya 4,5 million 
dawıs aldı. Bul 1928-jılǵıdan 1. 300. 000 kóp dawıs edi
11
. 
Nemis burjuaziyasi, ásirese iri burjuaziya jańa jumısshılar revolyuciyaınan shorshıp, óz 
úmitlerin Gitlerdıń fashistlik partiyasına baylanıstıra basladı. Hámmemizge málim, partiya 
narazılıq ruwxındaǵi jumısshılardı, dıyxanlardı, mayda dúkanshılardı óz tárepine tartıwǵa 
umtıǵan edi. Bul partiya jumısshılarǵa jumjumıssızlıqtı joǵaltıw, dıyxanlarǵa – awıl xojalıq 
ónimleri bahaların ásırıw, dúkanshılarǵa – iri magazinlarni tamamlawdı wáde etti. Partiya 
programmasında barlıq nemis bolmaǵan xalıqlardan ibarat «jańa nemis reyxi», ullı imperiya 
dúziw, marksizm hám kommunizmge shek qoyıw, yevreylerdi fizikalıq qırǵın etiw hám 
basqalar daǵaza etildi. 
Fashizm qáwpin aldınan kórgen Germaniya Kompartiyasi óz taktikasin ózgertirdi. Ol 
sol(shep) kúshlerge, birinshi náwbette social-demokratlarga birden-bir antifashistlik frontqa 
qosılıwdı usınıs etti. 
7
Бессонов Б. Н. Фашизм: идеология, политика. Кн. 1, 2. Изд. 2-е. М., 1995. 
8
Ritschl, Albrecht [1990], “Zum Verhältnisvon Markt und Staat in Hitlers Weltbild” in: Die Schatten der Vergangenheit. 
Impulsezur Historisierung des Nationalsozialismus, ed. by Uwe Backes, Eckhard Jesse, and Rainer Zitelmann, Frankurt/Main et.al.: 
Propyläen. Б.243-264. 
9
Биск И. Я. История повседневной жизни населения в Веймарской республике. Учеб-ное пособие. Иваново, 1990. 
10
Wagenführ, Rolf [1933], “Die Industriewirtschaft. Entwicklungstendenzen der deutschen und internationalen 
Industrieproduktion 1860 bis 1932”, Vierteljahreshefte zur KonjunkturforschungSonderheft 31, 3-70. 
11
Мёллер ван ден Брук А. Учинчи Рейх. // Полис. 2003. № 5. Б. 118–134. 

---

9 / 25 
Lekin bul usınıs social-demokratlar liderleri tárepinen biykar etildi. 
Olar eger Gitler húkimet tóbesine ashıq, yaǵnıy konstituciyalıq jol menen kelse, qarsılıq 
kórsetpesligin ayttı. 
Sol waqıtta kútá úlken hám ataqlı partiya esaplanǵan social-demokratlar partiyasınıń 
iyelegen poziciyasi Germaniya ushın ólimli boldı. Aqıbette fashistlik partiya kommunistleri 
menen birge social-demokratlardı da qauwadaladı. Mámlekette fashistler hám millitaristler 
aktivlesdi, terror siyasatı kúsheydi. 
Gitlershiler «SS» (saqshı qorıqshı otryadlari) hám «SA» (shturm otryadlari) dúzdir. Olar 
Tyuringiyada, Braunshveyg hám Oldenburgda hákimiyattı qolǵa aldı. 
1930-jıl sentyabrde, ásirese 1932- jıl-iyulidaǵı reyxstagqa bolǵan saylawlarda fashistler 
de talay kóp (6.4 hám 13.7 mln) dawısqa iye boldı (1928-jılǵı saylawlarda 800 mıń dawıs 
alǵan edi). Olardıń deputatlıq mandatları 230 ǵa jetti. 1932-jılda prezidentlikke Gitler 
kandidati kórsetildi. Tiykarınan Gitler Avstriya puqarası bolǵanlıǵı ushın onıń kandidatin 
kórsetiw nızamǵa qılap edi. Lekin Braunshveygdaǵı fashistlik húkimeti 1932-jılı fevralda 
Gitlerdi Germaniya puqarası etip, onıń puqaralıq máselesin rásmiylestirdi. Gitler saylawdıń 
birinshi sheńberinde 11,3 mln, ekinshi sheńberinde 13,4 mln dawıs aldı. Biraq Gindenburg 19 
mln dawısqa iye bolıp, prezidentlikke qayta saylandı. 
1932-jılı mayda prezident tárepinen katolik «Oray» partiyasınıń reaktsion ǵayratkeri fon 
Papen basshılıǵında monopolistik kapital wákillerinen ibarat jańa húkimet dúzildi. Fon Papen 
gitlershıler menen baylanıslı edi. Gindenburgtıń qayta saylanıwı hám fon Papen (1932-jıl 
dekabrde bolsa general Shleyxer) húkimetiniń dúzilisi fashistler ushın taǵı da qolay sharayat 
jarattı. Mámleket jáne de fashistlesip bardı. 1932- jıl sentyabr, noyabr aylarında kommunistler 
basshılıǵında 900 ret ıs taslaw, fashistlerge qarsı ǵalabalıq kórsetisler boldı
12
. 
1932-jıl noyabrdegi reyxstagqa bolǵan saylawlarda milliy-socialistlar (gitlershiler) 
kútilmegende aldınǵı saylawlarǵa salıstırǵanda 2 mln kem dawıs aldı. Kommunistler bolsa 
aldınǵı hámme saylawlarǵa qaraǵanda kóbirek – 6 mln dawıs hám – 107 mandat aldı. Lekin 
baribir gitlershiler basqa hámme partiyadan kóp mandat alǵan edi. Noyabr saylawları 
nátiyjeleri Germaniyanıń monopolistik sheńberleri ushın kútilmegen waqıya boldı. Usınıń 
sebebinen olar fashistlik diktatura ornatıwǵa asıqtı hám Gitlerdi húkimet tóbesine shıǵarıwǵa 
qarar etti. 
1933-jıl basında bankir Shreder dáldalshılıǵında Gitler hám sol waqıtta reaktsion 
Kancler fon Papen ortasında ushırasıw bolıp ótti hám shártlesiwge erisildi. 
Germaniya prezidenti fon Gindenburg awır kesel hám qartayıp qalǵan edi, bunnan azmaz 
aldın Avstriyalıq yevreytor Gitlerdi reyxsKancler lawazımına qoymawǵa ant ishken edi. Lekin 
ol askeriy qumarlardıń qısıwı menen óliminen azmaz ilgeri – 1933- jıl 30 yanvarda Adolf 
Gitlerdi imperiya Kancleri (reyxKancler) lawazımına tayınlandi. 
Germaniyada fashistlik diktatura ornatılıwına tómendegi ush faktor járdemlesdi: 
Monopolistik burjuaziya diktaturani ékonomikalıq krizis nátiyjesinde mámlekette júzege 
kelgen keskin siyasiy jaǵdaydan shıǵıwdıń birdan-bir jolı dep bilgen edi. Mayda burjuaziya 
hám dıyxanlardıń ayrım qatlamları gitlershilerdıń demogogik wádelerin, ásirese 
monopoliyalardıń tolıq húkimranlıǵı hám ékonomikalıq daǵdarıstıń tereńlasiwi áqibetindegi 
ékonomikalıq qıyınshılıqlardı tamamlaw haqqındaǵı wádelerdi qabıl etken edi. 
Germaniyada jumısshılar klassınıń qatarı bólinip ketken hám usınıń sebebinen 
quralsızlantirilgan edi, kommunistlik partiyanıń social-demokratiya járdemisiz fashizmdi 
toqtatıp qalıwǵa kúshi jetpes edi. 
12
Патрушев А.И. Германия в ХХ веке: учебное пособие / А.И. Патрушев. - М.: Дрофа, 2004. – Б. 432. 

---

10 / 25