18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

 
2. Eń jańa dáwirde Franciya 
 
XX ásirde Úshinshi Respublika hám onıń qulawı. Franciya Birinshi jer júzilik 
urısında jeńimpaz mámleketlerden esaplanadı. Ol 1919-jılǵı Versal shártnaması boyınsha 
Germaniyadan Elzas hám Lotaringiyanı qaytarıp aldı, sonıń menen birge Marokash ústinen 
protektoratın bekkemledi; Turkiyanıń koloniyaları bolǵan Siriya hám Livandı basqarıw 
mandatın aldı; Germaniyanıń Afrika daǵı koloniyaları – Togo hám Kamerundı Angliya menen 
bolisip aldı. 
Franciyada urıstan keyin qorǵaw menen baylanıslı óndiris tarawları joqarı pát penen 
rawajlana basladı. Usınıń menen birge ékonomikada awıl xojalıǵı zárúrli rol oynawdı dawam 
etti. Xalıqtıń ádewir bólegi (1936-jılǵı maǵlıwmat boyınsha – 47,6 %) awıl xalqı edi. Urıs 
dıyxanlar arasında qatlamlarǵa bóliniwdi kúsheytirdi, wayran bolǵan mayda xojalıqlar esabına 
úlken jer iyeligi ósti, jer maydanınıń kóp bólegi úlken jer iyeleri qolında toplandı
3
. Egin 
maydanlarınıń qalǵan bólegi awıl xalqınıń kóbisin quraǵan mayda múlk iyeleri hám mayda 
ijarashılar qolında edi. Jerden pútkilley juda bolǵan dıyxanlar sanı kóbeydi. Batraklar sanı 
derlik 3 millionǵa jetti. 
Urıstan keyingi dáwirde milliy ékonomikanıń ayrım bólek tarmaqlarında monopol 
poziciyaǵa iye bolǵan iri korporaciya hám trestlardıń rawajlanıwı talay kúsheydi. Franciya iri 
kolonizatorlıq mámleket bolıwda dawam etti. 
Usınıń menen birge Birinshi jer júzilik urısı Franciya xalıq xojalıǵına úlken zıyan keltirdi 
jáne onıń xalıq aralıq sútxorlıq poziciyasina soqqı berdi. Franciya qarız beretuǵın mámleketten 
3
Черняк Е. Б. XX асрнинг биринчи ярмида монополистик капитализм, тарихий ретроспективлик. – Янги ва энг янги 
тарих, 1990, № 2, Б. 25-27. 

---

6 / 25 
qarızdar mámleketke aylandı. Ol AQShtan 4 milliard dollar, Angliyadan 650 million funt 
sterling qarızdar bolıp qaldı. Bul sol waqıtta kútá úlken summa esaplanǵan. Sonday bolsada, 
urıstan keyin francuz kapitalın eksport qılıw qayta tiklengen sonda da, ol ádınǵı dárejege 
kóterilmedi. 
Jáhán urısı social qatlamlarǵa bóliniwdi kúsheytirdi, monopolistik burjuaziyanı bayıtip 
jiberdi, jumısshılardı, xalıq orta siyasiy toparlarınıń jaǵdayın jamanlastırdı. Francuz 
jumısshıları ékonomikalıq hám siyasiy talapların alǵa surdi: turmıs dárejesin jaqsılawdı, 
bankler, iri sanaat hám temir jollardı milliylestiriwdi, armiyanı demoblizaciya qılıwdı, siyasiy 
amnistiya daǵaza etiliwin talap etti. Revolyuciyalıq rawajlanıwdan qorqqan húkimet hám 
parlament miynet haqın azmaz ásirıw hám kolektiv shártnamalar dúziw haqqında (1919-jıl 
martda), 8 saatlıq jumıs kúni engiziw haqqında (1919-jıl aprelde) nızamlar qabıllawǵa májbúr 
boldı. Biraq aqıbette bul nızamlar tek qaǵazda qalıp ketken edi. 
Bul dáwirde mámlekette júdá quramalı ishki siyasiy jaǵday bolıwına qaramay, 1875-jılǵı 
konstituciyalıq nızamlar ámel qılıwda dawam etti. Bunıń qatar obyektiv sebepleri bar edi. 
Konstituciyada húkimettiń dúzilisi, saylaw huqıqı hám basqalar menen baylanıslı kóplegen 
máseleler haqqında hesh nárse delinbegen edi.