18-мавзу: энг янги даврда англия, франция, германия ва ақШ

Prezident Ruzvelttıń “jańa jolı”. Krizis eń kúsheygen 1932-jılı náwbettegi prezident 
saylawı ótkerildi. Respublikashı Guver bul saylawda jeńiliwge dus keldi. Demokratlar 
partiyası tájiriybeli hám tádbirli siyasatshı bolǵan Franklin Ruzveltti prezidentlikke kandidat 
etip kórsetti. Ruzvelt mámleketti krizisten alıp shıǵıwdı, siyasatda “jańa jol”, jańa ilajlardı 
wáde etti hám saylawda kóp dawıs alıp, prezident etip saylandı. 
“Jańa jól” – ayrım reformalar ótkeriw, mámlekettiń ekonomikalıq turmısqa aktiv 
aralasıwı hám mámleketti basqarıwdı oraylastırıw jolı menen krizisten qutılıwǵa urınıwdan 
ibarat edi. 
F. Ruzvelt prezidentlik iskerligin baslawı múnasibeti menen mámleket jaǵdayın ayırım 
eksperimentler menen jeńillestiriw zárúr ekenligin aytıp, «mútájliktegi million-million 
insanlar hámme waqıt úndemeytuǵın gúzetiwshiler bolıp qololmaydı», dedi. 1933-jıl 4-martta 
ol xalqqa qarata shaqırıǵında, xalıq kópshiligi «úyretilgen sadıq armiya» sıyaqlı úlken 
jábirleniwshilerge shıdam bere alatuǵın bolıwı kerek, dep uqtırdı
14
. 
AQSh Kongressi 1933-jılda 3,5 ay ishinde 70 nızam qabılladı. Bular arasında ásirese 
«Milliy sanaattı qayta tiklew haqqındaǵi akt», «Awıl xojalıǵın tártipke salıw haqqındaǵi akt» 
(«Fermerlerge járdem beriw haqqındaǵi nızam») zárúrli nızamlar edi. Ruzvelt húkimeti sanaat, 
sawda hám transport kompaniyaların, banklerdi, qamsızlandırıw (straxovanie) jámiyetlerin 
apattan qutqarıwǵa urındı hám sol maqsette olarǵa ssuda (qarız) lar berdi. Húkimet awıl 
xojalıq ónimleri baxaların asırıwdı názerde tuttı. 
Kongress tárepinen qabıl etilgen hám 1933-jıl 16-iyunda kúshke kirgen birinshi tiykarǵı 
nızamǵa kóre, «Sanaattı qayta tiklew milliy administraciyası» (NIRA) shólkemlestiriw etildi. 
(«NIRA» — anglichan «Nationall Industrial Recovery Administration» sózleriniń bas 
háriplerinen alınǵan). NIRA joqarısında general Xyu Jonson basshılıǵında bankirler, 
sanaatshılar, ekonomist ilimpazlardan ibarat keńes turar edi. Ol «Miy tresti» dep ataldı. NIRA 
apparatı 4,5 mıń hámeldardan ibarat kútá úlken byurokratik mashinaǵa aylandı. NIRA baslıǵı 
Jonson 55 orınbasarǵa hám 101 járdemshine iye boldı. NIRA islep shıǵarıw ústinen qadaǵalaw 
ornatıwǵa, kredit hám sawda jumısların tártipke salıw hám joybarlawǵa urındı. NIRAnıń 
dáslepki ilajları májburiy súwrette kartellestiriwden, yaǵnıy iri monopoliyalardıń mińlaǵan 
mayda hám ortasha kárxanalardı iyelep alıwınan ibarat boldı. Sanaat kárxanaları 17 toparǵa 
ajıratıldı. Hár bir sanaat toparına «Hadal báseki kodeksleri» kirgizildi. Bunday kodeksler 750 
ge jetti. Usı kodeksler óndiristiń dárejesin, ónim baxaların, sawda kreditinıń muǵdarın, jumıs 
kúnleriniń rejimin (jumıs kúni maksimumın), miynet haqı minimumı hám basqa tártiplerdi 
belgilep berdi
15
. 
Kodekslerdiń tiykarǵı bólegi tovarlar baxasın belgilengen dárejeden tómenletiwge 
qaratıldı, bunıń menen monopoliyalardıń kóp payda alıwı názerde tutıldı. Sonıń menen birge, 
monopolistik burjuaziya «kodeksler» járdeminde islep shıǵarıwdı «rejeli» túrde kemeytiw jolı 
menen kriziske tıyım Salıwǵa urınıp kórdi. Lekin xojalıqtı joba tiykarında júrgiziw múmkin 
bolmadı. 
Sebebi jeke kapitalıstik múlk islep shıǵarıw anarxiyasi hám báseki buǵan múmkinshilik 
bermas edi. 
Húkimet óz ilajları menen sanaatda burjuaziya máplerin gózlep «tınıshlıq ornatıw»ǵa, 
klasslıq sheriklikke erispekshi boldı. Demagogik maqsette «Milliy miynet byurosi» dúzildi. 
Bunda iri monopoliya wákilleri menen birge AMFnıń bir qansha liderlari de jumıs alıp bardı 
hám «kodeksler»ge ámel etti. Byuro is taslawlardıń aldın alıw menen shuǵıllandı, ol mıynet 
14
Edelstein, M. (2000), “War and the American Economy in the Twentieth century”, in Engerman, S.L. and Gallman, R.E. 
(eds.), The Cambridge Economic History ofthe United States, Volume III: The Twentieth Century, Cambridge: 
CambridgeUniversity Press. Б.329-406. 
15
Абрамович. M. (1986), “Catching Up, Forging Ahead and Falling Behind”, Journal of Economic History. Б.46, 385-406 

---

16 / 25 
haqın azaytırdı. Jumjumıssızlıqtı kemeytiw maqsetinde jumıs háptesi qısqartırdı. 20-25 jas 
daǵı jumjumıssızlar miynet lagerlarine jiberildi, avtostrada, aerodrom hám basqa orınlarda 
isletildi. Lekin jumıs hám jasaw sharayatları júdá awır edi. Bunda áskeriy maqsetler názerde 
tutıldı. Jumjumıssızlardıń tek 20% i ǵana waqtınsha pensiya tólep turıldı. 3,5 million 
jumjumıssızdıń jaǵdayı bir az jeńillesti2. Biraq social qamsızlandırıw tuwrısında hesh qanday 
nızam qabıl etilmedi; jumjumıssızlıq mashqalası sheshilmedi. 
Kongress tárepinen qabıl etilgen hám 1933-jıl 12-mayda kúshke kirgen ekinshi tiykarǵı 
nızamǵa kóre, awıl xojalıǵı salasında «Awıl xojalıǵın tártipke salıw administraciyası» (AAA) 
hám hám awıl xojalıq krediti administraciyası dúzildi. («AAA» degen at anglichan tilinde 
shıǵarılǵan «Agricultural Adjustmen Act» degen nızamnıń bas háriplerinen dúzilgen). Awıl 
xojalıq ónimlerin «rejeli túrde» kemeytiw hám olardıń baxaların asırıw wazıypası áyne sol 
administraciyaǵa (AAAǵa) júklendi. AAA awıl xojalıq ónimleri qımbatlatıw menen birge, 
fermerlerdiń satıp alınǵan zat quwatın da ásirıwdı hám ishki bazardı keńeytiwdi, usınıń menen 
bir qatarda fermerler háreketiniń rawajlanıwına jol qoymawdı názerde tuttı. AAA iri awıl 
xojalıq kompaniyaları máplerine xızmet etti. Million-million miynetkeshler jumıssız hám ash-
náhar bolǵanına qaramay, mámleket miynetkeshlerdiń awır miyneti hám mańlay teri menen 
jetistirilgen materiallıq jemistlerdiń ádewir bólegin AQSh tariyxında úlken dárejede 
jınayatkerli ısırap etti. AAAnıń fermerlerden satıp alǵan azıq-túlik ónimleri hám sharwa 
buyımlarınıń kóp bólegi joq etildi. Ǵálle hám júweri kómir ornında parovozlarǵa jaǵıldi. 
Million-million qalta kofelar teńizge taslandı; 6,4 million shóshqa, millionlap qaramal nabıt 
etildi; paxta maydanı 25-30% qısqartırıp jiberildi. Ǵálle egin maydanları da talay qısqardı. 
Egin maydanları hám sharwa malların kemeytirgen fermerlerge pul sıylıqları berildi. 
Fermerlerge, kóbirek iri fermerlerge kreditler berildi. Biraq miynetkesh fermerler jaǵdayı 
jaqsılanbadı. 1933-1935-jıllarda 600 mıńǵa jaqın fermer qarızdarlıq hám salıqlardı tóley 
almaǵanlıq nátiyjesinde óz fermaların satıwǵa májbúr boldı. 1934–1935-jıllardaǵı 
qurǵaqshılıq awıl xojalıǵına jáne de úlken zıyan jetkizdi. 
«Jańa jól» siyasatı AQShda mámleketlik-monopolistik kapitalizmin kúsheytiw hám 
bekkemlewde, burjuaziyanıń tómenlep qalǵan poziciyasin kúsheytiwde, krizisten shıǵıp 
alıwda málim ról oynadı. 1934–1935-jıllarda AQShta krizis bólek túrdegi depressiyǵa ótti; 
keyininen 1936-jılda islep shıǵarıw jónlene basladı. Eger 1932-jılda sanaat kompaniyalarinıń 
balansları 3,42 milliard dollar defitsit penen juwmaqlanǵan bolsa, 1936-jılda 
korporaciyalardıń sap paydası 4,27 milliard dollardı tashkil etti. Lekin Ruzvelt reformaları 
krizisten shıǵıp alıwda sheshiwshi áhmiyetke iye bola almadı. Basqa kapitalıstik 
mámleketlerde bunday reformalar ótkerilmegen sonda da, 1934-jılda-aq tereń ekonomikalıq 
krizisten tiykarınan shıǵa aldı. 
AQSh monopolistak sheńberleri jańa jaǵdayda mámlekettiń sanaat kárxanaları jumısına 
aralasıwına aktiv qarsılıq kórsetip, 1935-jıl mayında óz máplerine qarsı bolǵan reformalar hám 
«kodeksler»dıń hámmesin, 1936-jıl yanvarında bolsa awıl xojalıǵın tártipke salıw haqqındaǵi 
akttı AQSh Joqarı sudı arqalı bıykarlawǵa eristiler. 
1937-jıl ortalarına kelip jańa ekonomikalıq krizis baslanıp ketti. Bul krizis 1939-jılǵa 
shekem, yaǵnıy ekinshBirinshi jer júzilik urısı baslanıp kettkenge shekem dawam etti
16
.