18-mavzu. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi

18.2.Tashqi iqtisodiy aloqalarni tavsiflovchi
ko’rsatkichlar

narxiga bog’liq. Oborot ikki usulda hisoblanadi: 1) absolyut miqdorda, masalan, shuncha milliard dollarga teng deb olinadi; 2) nisbiy miqdorda, ya’ni u yaratilgan va ishlatiladigan mahsulotlarning shuncha foizini tashkil qiladi deb qaraladi. Mamlakat jahon bozorida qanchalik faol qatnashsa, uning tashqi savdo oboroti shunchalik katta bo’ladi.
Eksport bilan import o’rtasidagi tafovut savdo qoldig’ini (А _ТСО) beradi:
Agar eksport importdan ko’p bo’lsa, u holda tashqi savdo qoldig’i musbat, aksincha, ya’ni eksport importdan kam bo’lsa, u holda savdo qoldig’i manfiy bo’ladi. Keyingi holat tashqi balansining defitsitli, ya’ni taqchilli balans ekanligidan dalolat beradi.
Eksportning oshishi sotuvchi mamlakat YaIMning ko’payishiga, importning ko’payishi esa YaIMning kamayishiga olib keladi. Umuman tovarlar eksporti ularni ishlab chiqarishga nisbatan, tovarlar importi esa ularni iste’mol etishga nisbatan tezroq o’sib borishi lozim. Iqtisodiyotda ana shunday qoida bor.
Eksport va import o’rtasidagi nisbatlarni turli yondashuvlarda statistik tahlil qilish maqsadida quyidagi ko’rsatkichlar hisoblanadi (17.2-jadval).
17.3. Milliy hisoblar tizimida tashqi iqtisodiy aloqalar statistikasi

Tashqi savdo oboroti elastikligini tavsiflovchi ko’rsatkichlar

№	Ko’rsatkichlar	Hisoblash tartibi	Izoh
1.	Eksport elastikligi(EE)	0 АЭ .АЯИМ Ээ — • ^Э Э ЯИМ	АЕ - eksport o’simi Е - eksport hajmi А YaIM - yalpi ichki mahsulot o’simi
2.	Eksportning ilgarilash koeffitsienti (KE)	^КЭ ^—^JЭ ^:^JЯИМ	Je - eksport indeksi Jyaim - YaIM indeksi
3.	Import elastikligi(EI)	Э АИ : АЯИМ ^И^— И ' ЯИМ	А1 - import o’simi I - import hajmi
4.	Importning ilgarilash koeffitsienti (KI)	^К И ^—^JИ ^:^JЯИМ	Ji - import indeksi
5.	Koordinatsiya indeksi (Jk)	^J К ^—^JЭ ^:^JИ К нм — Э : И	Knm - koordinatsiya nisbiy miqdori

E_e>1 va J_E >J_YaIM bo’lishi mazkur mamlakatda tovarlar eksportining ularni ishlab chiqarishga nisbatan tezroq o’sganligidan dalolat beradi. Bu albatta ijobiy hol.
E_I>1 va J_I>J_YaIM bo’lishini esa har doim ham ma’qul deb bo’lmaydi. Chunki mamlakat o’z ehtiyojini qondirish uchun o’zida ishlab chiqarishdan ko’ra tovarlarni chetdan olib kelishiga harakat qilgan bo’ladi.
Mamlakat tashqi savdo oboroti balansining ijobiy bo’lishi uchun:

• 
  E>I
  
• 
  Jk=Je>Ji ya’ni Jk>1
  

bo’lishi kerak. Mamlakatning jahon bozoridagi ishtiroki va uning samaradorligini eksport va importning nisbati, ularning tarkibi belgilaydi.
Iqtisodi rivojlangan mamlakatlarning eksporti ko’p va u asosan tayyor sanoat mahsulotlaridan iborat. Kam rivojlangan mamlakatlarda eksportning o’zi oz, agar katta bo’lsa ham baribir xom ashyodan iborat bo’ladi. Ular importida tayyor mahsulot, hatto oziq-ovqatning hissasi katta bo’ladi. Iqtisodyoti kuchli rivojlangan davlatlar importida xom ashyo, yoqilg’i va butlovchi qismlar katta salmoqqa ega bo’ladi. Milliy hisoblar tizimida rezident va norezident institutsion birliklar o’rtasidagi iqtisodiy operatsiyalar «tashqi dunyo» sektori schyotlarida qayd etiladi. Rezidentlar o’rtasidagi joriy operatsiyalar «tovarlar va xizmatlar», «birlamchi daromadlar va joriy transfertlar» schyotlarida qayd etiladi (sxemalarga qarang).