19-mavzu: «Harbiy xizmatchilar mustaqil ta’limi va tarbiyasi jarayonining mazmuni va maqsadlari». Reja

Mustaqil ta’lim shaxsning o‘z bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, 
mavjud ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish va yangilarini egallash bo‘yicha 
faol, maqsadli faoliyatidir. Mustaqil bilim olish faoliyati shaxsning ma’naviy, 
axloqiy xislatlarini va kasbiy mahoratini rivojlantirishga yordam beradi, aqliy 
salohiyati oshadi, kasbiy mahorati va madaniy saviyasi o‘sadi, dunyoqarashi, 
fikrlash qobiliyati kengayadi. 
Mustaqil ta’lim har bir harbiy xizmatchining doimiy ishiga, odatiga aylanishi 
lozim. Bu jarayon, ayniqsa, askarlar, yosh ofitserlar uchun juda muhimdir. 
Mustaqil ta’lim jarayonini qanday tashkil etish kerak, degan savolga aniq 
javob berish, biror ko‘rsatma berish qiyin. Chunki bu jarayon har bir shaxsning 
qiziqishi, imkoniyati, xohishi, ehtiyojiga bog‘liq.
G‘arb davlatlarida keng qo‘llaniladigan mustaqil ta’limning yangi zamonaviy 
metodlaridan birini ko‘rib chiqamiz:
XYUTAGOGIKA. Uzluksiz ta’lim masalalariga bag‘ishlangan xorijiy ingliz 
tilidagi ilmiy maqolalarda, mustaqil tarbiyalash ta’limotini anglatuvchi Xyutagogika 

---

(heutagogy) atamasi so‘nggi paytlarda tobora ko‘proq uchraydi. Uning paydo 
bo‘lishi faktining o‘zi, hayot davomida inson ta‘limini tashkil qilishda yangi 
yondashuvlarni 
izlash 
zarurligini 
tasdiqlaydi 
va 
mahalliy 
olimlar 
va 
amaliyotchilarning e’tiborini jalb qilmoqda. 
Xyutagogika atamasi Styuart Xeyz va Kris Kenyon tomonidan 2000 yilda 
Andragogikadan Xyutagogika qadar kiritilgan. Xyutagogika, mualliflar tomonidan 
kattalar ta’limini tashkil etishning yangi yondashuvi, mustaqil ta’lim olish 
doktrinasi, ya’ni XXI-asrda qanday qilib mustaqil ravishda o‘rganish haqida ta’limot 
sifatida ko‘rsatilgan. Ushbu konsepsiyaning muqaddimasida S. Xasse va K. Kenyon 
“chindan ham mustaqil ta’lim kontseptsiyasi xyutagogika, 50-yillar ta’limotida 
berilgan yondashuvlariga asoslanadi. Xyutagogika XXI - asr o‘quvchilarining ta’lim 
ehtiyojlarini, xususan individual qobiliyatlarni rivojlantirishga yordam berishi 
taxmin qilinmoqda. 
Xyutagogika atamasining birinchi qismi semantik jihatdan bir-biriga yaqin 
bo‘lgan bir necha yunoncha so‘zlardan tuzilgan: supsxiko (heurista) “kashf qilish, 
aniqlash, tanib olish”, Supsxiko (heuretikos) “ixtiro”, stipna (heuriskein) “topish”. 
Terminning ikkinchi qismi yunoncha auyu (ago) - pedagogika va andragogika kabi 
atamalar bilan o‘xshashligi bo‘yicha “etaklayman” ma’nosini anglatadi. Shunday 
qilib, so‘zning semantikasida “ixtirolar, kashfiyotlar, topilmalar, xulosalarga olib 
borish” ma’nosi mavjud bo‘lib, bu bizni xyutagogikani qanday o‘rganish kerakligi 
haqidagi ta’limot sifatida talqin qilishga olib keladi, evristik ta’lim uslubini hukmron 
g‘oya sifatida belgilaydi. Yana bir talqin mavjud, unga ko‘ra, xyutagogika 
atamasining birinchi qismi, yunoncha sauxo (evtos, “o‘zim”) so‘zidan tuzilgan 
bo‘lib, xyutagogikani mustaqil ta’lim olish doktrinasi sifatida izohlashga imkon 
beradi. Ko‘rinib turibdiki, ikkala talqin ham bir-biriga zid kelmaydi va bir-birini 
to‘ldiradi, qo‘shimcha semantik “hajm” yaratadi. 
Xyutagogikaning ilmiy yo‘nalish sifatida paydo bo‘lishining zaruriy sharti, 
XXI-asrda inson hayotidagi ta’limning mazmun maqsadlarini yangicha anglashdan 
iborat edi. Kontseptsiya mualliflarining fikriga ko‘ra, jamiyatdagi o‘zgarishlarning 
tez sur’ati va informatsion portlash deb nomlanuvchi hodisalar, o‘quvchi tomonidan 
o‘rganadigan narsalarni va o‘quv jarayoni qanday tuzilganligini o‘rganadigan o‘quv 
jarayonini tashkil etishning yangicha yondashuvlarini izlab topishni taqazo qildi. 
Shu o‘rinda, mustaqil ta’lim to‘g‘risidagi ta’limotni belgilangan ilmiy nazariya va 
metodikasi, xususan qobiliyatlarni rivojlantirish nazariyasidan tabiiy o‘tish sifatida 
qarash mumkin va mualliflarning fikriga ko‘ra, XXI-asrda ta’lim olishda optimal 
yondashuvni ta’minlashi mumkin. Terminning yangiligi sababli, mustaqil o‘rganish 
nazariyasiga bag‘ishlangan, deyarli barcha dastlabki ishlarda, uning ilmiy xarakteri 
va mustaqilligini asoslash zarurati, xyutagogikani, pedagogikaga va andragogikaga 
qarshi qo‘yilgan. Konsepsiya mualliflari, kattalarni mustaqil ta’lim sub’ekti sifatida 
ajratib ko‘rsatgan va XX - asrning 70-yillarida, kattalar ta’limi tamoyillari tizimini 
asoslab bergan andragogika g‘oyalarining inqilobiy mohiyatini belgilab beradi. Shu 
bilan birga, ular “xyutagogika - bu pedagogik jamoadagi yangi inqilob, bir qadam 
oldinga siljish va pedagogikani yangi tamoyillar va ta’lim amaliyotiga o‘tishga 
imkon beradi. Ushbu inqilob biz yashayotgan yangi dunyoga mos keladi” deb e’tirof 
etadilar. 

---

Axborotni tezkorlik bilan olish mumkin bo‘lgan dunyoda, o‘zgarishlar 
shunchalik ahamiyatli bo‘ladiki, mavjud an‘anaviy ta’lim va tarbiya usullari bu 
jarayonga etarli bo‘la olmaydi. Fanlarga bog‘liq bilimlar, zamonaviy jamiyatda, 
zamonaviy ish joylarida ishlashga tayyorlamaydi. Hayotda nima qilishimizga 
ko‘proq moslashishni o’rganish; zamonaviy tashkiliy tuzilmalar moslashuvchan 
o‘qitish amaliyotini talab qiladi, bu o‘z navbatida, o‘qitishga katta ehtiyoj borligini 
anglatadi. Ushbu muammolarga javoban, pedagogik va andragogika fanlari 
kamchiliklarini bartaraf etadigan innovatsion yondashuvlar yuzaga keladi. 
Fred Garnettning maqolasida pedagogikani bolalar va o‘spirinlarga ta’lim va 
tarbiya berish ilmi, andragogika esa kattalar ta’limi, xyutagogika fani esa mustaqil 
ta’lim olish yo‘nalishi sifatida tizimlashtirishga harakat qilingan. (1-jadvalga 
qarang)
Pedagogika, andragogika va xyutagogikaning qiyosiy xususiyatlari 
1-jadval 
Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan uchta yo‘nalishning farqi shundaki, ular diqqat 
markazida kim turgani, fan kim uchun “ishlayotgani” dadir. Xyutagogika g‘oyalarini 
amalda qo‘llashga bag‘ishlangan saytlardan biri, quyidagi ta‘rifni beradi: 
“Pedagogika - bu o‘qitishga asoslangan fan; andragogika – o‘quvchilarga 
yo‘naltirilgan, xyutagogika esa mustaqil bilim olish fanidir ” deyilgan. Ushbu 
g‘oyani rivojlantirib, aytishimiz mumkinki, xyutagogika mustaqil bilim oluvchi 
odamga qaratilgan. Andragogika, asosiy e’tiborni yaxshi bilim olishga, ya’ni 
o‘rganish usullariga e’tibor qaratsa, xyutagogika, usullardan tashqari, o‘rganish 
ko‘nikmalarini rivojlantirishga ham e’tibor beradi.
Andragogika, ta‘limning institutsional shakllariga, o‘quv tuzilmalariga e’tibor 
qaratadi, xyutagogika barcha ta’lim sharoitlarini hisobga oladi: rasmiy, norasmiy va 
informal. Xyutagogika, universal ta’lim imkoniyatlarini qanday qilib o‘rganishni 
o‘rgatishga alohida e’tibor beradi. Shu nuqtai nazardan, uni uzluksiz ta’lim 
konsepsiyasi sifatida, andragogika va pedagogikaning o‘quv – pedagogik 
masalalarni hal qilishga qaratilgan yutuqlarini jamlay oladigan yo‘nalish sifatida 
qaraladi. 
Xyutagogikaning asosiy qoidalari, kontseptsiya mualliflari tomonidan 
pedagogika va andragogika singari, tan olingan fanlarga qarshi chiqish orqali 
tasvirlanganiga qaramay, XXI asrda inson tarbiyasi bo‘yicha yangi fan paydo