1.«O‘zbekiston tarixi» fanining predmeti, nazariy- metodologik tamoyillari va uni o‘rganishning ahamiyati. Barkamol avlod tarbiyasida Vatanimiz tarixining o‘rni

15. Eftaliylar davlatining tashkil topishi va uning ijtimoiy- iqtisodiy hayoti.
V asr o’rtalarida O’rta Osiyoxa shiddat bilan kirib kelxan ko’chmanchi aholi yozma manbalarda fetal, xeftal, xaytal kabi g`ator jaranxdor nomlar bilan tilxa olinadi. Fetal nomi aslida Eftalon deb yuritilxan g`abila nomidan olinxan. Vaxshunvar boshlig` Eftaliylar davlati tashkil topxach, bu etnonim g`abila nomidan davlat nomixa ko’chxan. Chunki shohlik taxtixa minxan Vaxshunvar eftalon g`abilasi zodaxonlaridan edi.
Eftaliylarning O’rta Osiyoxa yurishiV asr o’rtalarida boshlanadi. qisqa vaqt ichida Chag`onoyon, Toxariston, va Badaxshon bo’ysundiriladi. Bir zarba bilan, sug`dda Xiyoniylar hukmronlixi barham topadi. V asrning 50 yillarida Eftaliylar davlati nihoyatda kuchayadi, ularning dastlabki elchisi 456 yilda Xitoyxa yetib boradi. Eftaliylarning tobora kuchayib borayotxan tajovuzidan xavfsiraxan sosoniylar ularxa g`arshi yurish g`iladi. Ikki o’rtadaxi janxu- jadallar, Peruz hukmronlik qilgan davrda( 459- 484 yy.) avjixa chig`adi. U eftaliylar ustixa uch karra yurish g`iladi, lekin har safar yenxiladi, hatto bir marta asir tushib, Vizantiya imperatori aralashuvi bilan g`utg`arib olinadi. Sosoniylar Eftaliylarxa o’lpon to’lab turishxan. G`isg`a muddat ichida Eftaliylar G`obul, va Panjob vodiylarini exallaydilar. So’nxra Urumchi, G`orashahar, Kucha, Xo’tan va g`oshG’ar shaharlari zabt etiladi. Natilada,V asrning ikkinchi yarmi va vi asr boshlarida O’rta Osiyo, Sharg`iy Eron, Shimoliy Hindiston, va Sharg`iy Turkiston yerlarini yaxona hududxa birlashtirxan Eftaliylar davlati tashkil topadi. Xarchi bu davlat siyosiy jihatdan Kushon podsholixixa nisbatan unchalik mustahkam bo’lmasada, ammomaydoni jahatidan undan ulkanrog` edi. Bu buyuk davlat sharq davlatlari, xususan o’rta osiyo xalg`lari tarixida aynig`sa muhim rol o’ynadi.
` Eftaliylar tasarrufixa birlashxan ulkan mamlakatning tabiiy xeoxrafiyasi g`anchalik ranx- baranx bo’lsa, aholisining etnik tarkibi shunchalik g`urama, ijtimoiy va ig`tisodiy hayoti esa biri ikkinchisidan keskin farg` g`ilar edi. Eftaliylar davlatixa birlashxan aholining bir g`ismiko’chmanchi chorvador bo’lsa, ikkinchi kattarog` g`isma shahar va g`ishlog`larda yashovchi o’trog` aholi edi. Samarg`and, Buxoro, G`ashg`adaryo, va Toshkent viloyatlarida olib borilxa arxeoloxik tadg`ig`otlardan ma’lum bo’lishicha, V- VI asrlarda dehg`onchilik vohalarining tevarak- atrofixa kelib o’rnashxan ko’chmanchi eftaliy g`abilalarining ommaviy ravishda o’trog`lashuvi kuchayadi. Natijada yanxi yerlarxa ehtiyoj ortib quriq yerlar o’zlashtiriladi. Zog`ariq`, Bo’zsuv, Darg`om arig`lari V asrda bunyod etilgandir.
V asrning 20—yillarida O'rta Osiyoga Sharqdan Sirdaryo va Orol bo'ylari orqali yana bir ko'chmanchi ahdli — kidariylar (yuechji yoki toxarlarning avlodi) kirib keladi.?Kidar ismli hukmdor yo'lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar So'g'diyonani, Amudaryo bo'ylaridagi yerlarni egallab, o'z hukmronligini o'rnatadilar. Kidariylar Balx shahrini o'z davlatining poytaxtiga aylantiradilar. Biroq kidariylar hukmronligi uzoq davom etmadi. Kidariylar bilan sosoniylar o'rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o'rtasida bir necha marta qurolli to'qnashuvlar bo'ladi. 456— yilda bo'lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchradilar. Ayni paytda, shimoldari januBga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo'ldilar. Kidariylar u yerda 75 yilcha hukmronlik qiladilar./ Kflaliylar. Ulaming etnik tarkibi, daviat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Marselin (IV asr), Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI asr) bergan ma'lumotlar shular jumlasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida «i-da», «ye-da», armanlarda «idal», «xeptal», arablarda «haytal», Suriya va lotin manbalarida «eptalit», «eflalat», «abdal» deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar bar bir til va yozuvning o'ziga xos xususiyatlari ifodasidir, albatta. Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati eftaliylarni turkiy qabila-massagetlarning so'nggi bo'g'inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar. F.Vizantiyskiy eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog'laydi. Biroq nima bo'lganda ham shu narsa haqiqatki, eftaliylar Turkiston mintaqasida ko'pdan buyon yashab kelgan tub joy, yerli qavmlardandir.
Eftaliylar hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457— yilda Chag'oniyon (hozirgi Surxon yerlari), Toxariston va Badaxshonni o'ziga bo'ysun-diradi. So'ngra eftaliylar So'g'dda ham mustahkamlanib oladi. Ular ko'p o'tmay o'z hududiy yerlarini kengaytirishda davom etib, Qobul va Panjob vodiysini, shuningdek, Kuchu, Qoshg'ar va Xo'tonni (Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular avvalda Kushonlar saltanati egallagan hududlarni birin-ketin qo'lga kiritib, o'z siyosiy hokimiyatini kuchaytirishga erishadilar. Ular tuzgan qudratli daviat O'rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eron hududlariga ham yoyilgan edi.
Eftaliylar o'zlarining eng kuchli raqibi Eron sosoniylari bilan ham bir necha bor urush olib bordilar. Xususan, Eron shohi Peruz bilan bo'lgan urushlarda ularning qo'li baland kelib, Eron hukmdori ikki bor asirlikka tushadi. Katta to'lov va majburiyatlar evaziga arang qutilgan Peruz o'g'li Kubodni uzoq muddat eftaliylarga garovga berishga majbur bo'ladi. Peruzning 484—yildagi uchinchi urushi sosoniylar shohining halokati bilan tugaydi. Eftaliylar Marvni egallaydi, Eron ustiga og'ir o'lpon yuklanadi. Peruzdan so'ng hokimiyatga kelgan Kubod (488-531) davrida ham Eron eftaliylarga xiroj to'lashga majbur bo'lgan. VI asr boshlariga kelib Eftaliylar davlati shu qadar kuchayib ketadiki, ular 502—yilda Vizantiyaga ham yurish qilib unga katta talofat etkazadilar. 506— yilda ikki o'rtada tuzilgan sulh shartnomasi bo'yicha eftaliylar Vizantiyadan katta miqdorda o'lja olib qaytganlar. Kubodning o'g'li Xusrav I Anushervon ham 554— yilga qadar eftaliylarga har yili xiroj to'lab turgan. Keyinroq, Turk xoqonligining eftaliylarga bergan kuchli zarbasi natijasidagina Eron eftaliylar ta'siridan qutilishga mtivaffaq bo'lgan.
Eftaliylar davrida davlat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan, biroq taxt otadan bolaga meros bo'lib qolmay, sulolaning eng loyiq deb topilgan kishisiga berilgan. Mamlakat hududlari markaziy hokimiyat noiblari orqali idora etilgan. Davlatni boshqanshning o'ziga xos qonun-qoidalari bo'lgan. Mamlakat lashkarini asosan otliq askarlar tashkil etgan.
Yer egaligi munosabatlari. Ilk o'rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o'zgarishlar yuz berdi. Vohalarda yirik sug'orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o'zlashtirish ishlari kengayib bordi. Yangi yerlarni o'zlashtirish ishlariga urug' boshliqlari, qishloq oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois, ular o'zlashtirilgan yerlarni katta qismini, sug'orish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa katta yer egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydilar. O'sha zamonda ular dehqonlar deb atalgan. Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa qo'rg'onlari bo'lib, xizmatkor-cho'rilargaqo'riqlovchichoparlarga ega bo'lgan.
V asrda obikor yerlarning asosiy qismi hali qishloq jamoalari-ning qaramog'ida edi. Qishloq jamoalarida yashab, yer va suvdan iborat umumiy mulkda o'ziga tegishli yerlari bo'lgan erkin ziroatchilar kashovarzlar deyilar edi. Ularning bir qismi o'ziga tegishli yerlaridan mahrum bo'lib, bora-bora Kadivarlarga aylanib borganlar. Kadivarlar dehqonlar yerini ijaraga olib ishlashga majbur bo'ladi va dehqonlarga qaram tabaqaga aylanadilar. Shu tariqa, qishloq ahli uch tabaqaga bo'linadi.