2- ma’ruza. 10-mavzu. Yong‘in-portlash xavfi mavjud bo‘lgan obyektlardagi avariyalar. 11-mavzu. Radioaktiv moddalar va biologik

 Ko‘chkiga qarshi ko‘riladigan chora-tadbirlar. 
 Ko‘chkiga qarshi kurashish murakkab vazifalardan hisoblanadi. Uning oldini olish 
va muhofaza tadbirlarini ko‘rish ko‘chishni keltirib chiqaradigan geologik 
jarayonlarga bog‘liqdir. Shunga ko‘ra harakatdagi va 
harakatdan to‘xtagan ko‘chkilar aniqlanadi. 
Agar ko‘chishdan keyin ko‘p vaqt o‘tmagan bo‘lsa, uning elementlari yaqqol 
sezilib tursa harakatdagi, agar uning aksi bo‘lsa harakat to‘xtagan ko‘chish deb 
ataladi. Ko‘chkiga qarshi ko‘riladigan chora-tadbirlar passiv va aktiv xillarga 
bo‘linadi.
Passiv choralar profilaktik ahamiyatga ega bo‘lib, ko‘chki yonbag‘rida va 
zonasida quyidagi ishlar bajarilishini man etadi:
1) yonbag‘irlikni qirqish va tekislash;
2) imorat va inshootlar qurish;
3) portlatish ishlari;
4) kon qazish;
5) og‘ir yukli transportning katta tezlikda harakat qilishi;
6) daraxtlarni rejasiz qirqish;
7) yerlarni sug‘orish;
8) oqava va buloq suvlarini oqizish; 
Yuqorida qayd qilingan chora – tadbirlaning mustahkamligini oshirish
hamda ko‘chki hodisasini ma’lum bir davrga to‘xtatib turish uchun bajariladi. Aktiv 
choralarga yonbag‘irliklardagi ko‘chkiga moyil bo‘lgan tog‘ jinslarining harakatini 
to‘xtatish maqsadida inshootlar qurish tog‘ jinslarining mustahkamligini oshirish 
uchun maxsus chora tadbirlar ko‘rish kiradi. Bunday chora- tadbirlar ko‘rish to‘rt 
guruhga bo‘linadi:
1) ko‘chkini keltirib chiqaradigan sabablarni aniqlash va yo‘q qilish;
2) ko‘chkiga moyil bo‘lgan jinslarni ushlab turadigan inshootla qurish ;
3) jinslarning 
ko‘chishga 
qarshiligini 
kuchaytirish 
uchun 
ularning
mustahkamligini sun’iy yo‘l bilan oshirish;
4) ko‘chuvchan massani yonbag‘irlikdan butunlay olib tashlash.

---

Birinchi guruhga taaluqli choa- tadbirlarga dengiz va daryo suvlari 
qirg‘oqlarning namlanishi va yuvilishining oldini olish kiradi. Buning uchun 
ko‘chish ehtimoli bor bo‘lgan qirg‘oqlarga beton plitalar yotqiziladi. To‘lqinlarni 
qaytaradigan va so‘ndiradigan qurilmalar o‘rnatiladi. 
Yer usti suvlarining ko‘chuvchan jinslariga singishining oldini olish uchun 
har xil qurilmalar yasab, ularni boshqa yo‘nalishda oqizish, yer yuzasidan 
filtratsiyani kamaytirish uchun uni nishablash, gisht ,beton, shlak, bitum, asfalt, neft 
yotqizish lozim bo‘ladi.
Ko‘chuvchan massaning og‘irligini kamaytirish, yer osti suvlari sathini 
pasaytirish, suffoziya hodisasi rivojlanishini kamaytirish yoki butunlay yo‘qotish 
maqsadida yopiq yoki ochiq zovurlar qaziladi, ulardan yer osti va usti suvlarini 
yig‘ish hamda ularni relyefning pastki qismlariga oqizish uchun foydalaniladi.
Ikkinchi guruhga kiradigan chora – tadbirlarga tirgovuch devorlar, ustun 
qoziqlar va kontrbanketlar qurish kiradi. Ko‘chadigan massani tutib turish uchun 
ko‘chish tekisligiga nisbatan chuqurroq qilib tirgovuch devorlar o‘rnatiladi. Yer osti 
suvlari chiqib ketishi uchun devorlar tagidan zovur qaziladi. Ustun qoziqlar temir-
beton, temir va yog‘ochdan tayyorlangan bo‘lib, oldindan qazilgan burg‘u 
quduqlariga tushiriladi, qoziqlarning pastki uchi yonbag‘irning turg‘un qismigacha 
tushiriladi va u ko‘chadigan massani ushlab turadi.
Kontrbanketlar yonbag‘irning nishabligi kichik bo‘lgan taqdirda ko‘chadigan 
massani ushlab turish uchun ishlatiladi. Buning uchun yonbag‘irlikdagi do‘ng joylar 
tekislanib, chiqqan gruntlar uning etak qismiga yotqiziladi va ko‘chadigan massani 
ushlab turadigan devor hosil qilinadi.
Uchinchi guruhga taalluqli chora-tadbirlarga ko‘chadigan jinslarning 
mustahkamligini va yopishqoqligini sun’iy yo‘l bilan oshirish kiradi. Buning uchun 
tog‘ jinslari silikatlanadi, sementlanadi, bitumlanadi va kimyoviy ishlov beriladi. 
Bunday ishlar zarur bo‘lgan hollardagina ko‘chadigan massaning ayrim 
uchastkasida bajariladi. Bu uchastka ko‘chish qiyaligiga suv o‘tkazmaydigan ekran 
yoki tirgovuch devor vazifasini ham o‘tashi mumkin.
To‘rtinchi guruhga kiruvchi tadbirlar – ko‘chadigan massani yonbag‘irdan 
butunlay olib tashlashdan iborat. Agar suriladigan massaning qalinligi va katta – 
kichikligi katta bo‘lmasa, uni yonbag‘irning turg‘un qoyasi chiqqunga qadar qazib 
olib tashlash mumkin, bu ishni bajarishda buldozerlardan foydalaniladi. Bunday 
tadbirlar katta kuch va mablag‘ talab qilishiga qaramay GES qurilishida keng
qo‘llaniladi.
KO‘CHKI SODIR BO‘LGANDA 
Ko‘chki xavfi bo‘lgan hududlarda yashovchi aholi nimalarni bilishi kerak? 
Bu hududda yashovchi aholini o‘z xonadoni ko‘chki ostida qolish qolmasligini
bilishi kerak. 

---

 xavfli maydonlarda yashash uchun imorat hamda, to‘xtab turish joylarini 
qurish mumkin emas. Mahalliy boshqaruv organlarinng ko‘chki xavfi sodir 
bo‘lishi va xavfsiz joyga ko‘chish hakidagi ko‘rsatmalariga e’tibor bering. 
 ko‘chki xavfi hakida ogohlantirish olgandan so‘ng (maktab, MFY) reja
asosida mas’ul shaxslar ko‘rsatmasi bilan harakat qiling, elektr energiya , 
gaz va suv tarmoqlarini berkiting. 
 ko‘chki sodir bo‘lgandan keyin yashash joyingizdagi yuqorida ko‘rsatilgan
tarmoqlarni yaxshilab ko‘zdan kechiring. 
 mustahkamligiga shubha qilsangiz darhol xonadan chiqib keting. 
 katta moddiy zarar yetganda yordam so‘rab mahalliy boshqaruv organlariga
murojaat eting.
 Ko‘chki xavfi bo‘lgan hudud aholisi quyidagilarni bilishi shart :
 mahalliy boshqaruv organi tomonidan qo‘yilgan mas’ul shaxs ko‘rsatmalariga
qat’iy rioya qilish, ko‘chki ko‘chganda , uning oqibatlarini kamaytirish uchun
faol qatnashish. 
 ko‘chki sodir bo‘lishini sezgan shaxs darhol mahalliy organlarga xabar 
yetkazishi shart. 
 xavfli maydonlarga belgilar qo‘yish, kuzatuv ishlarini olib borish kerak. 

Yaqilashib kelayotgan halokatning belgilari quyidagilar bo‘lishi mumkin: 

 Tog‘ va adir qiyaliklari, relyefi va yuza qismida oddiy bo‘lmagan 
o‘zgarishlarining paydo bo‘lishi, buloqlardan chiqayotgan suvlarning keskin 
o‘zgarishi; 
 Katta ochiq yoriqlarning va turli formadagi tuproq massalarining paydo 
bo‘lishi; 
 Qiyalik asosida ba’zan esa ko‘chki xavfiga yaqin joyda joylashgan jabhalarda 
tuproq siqilib chiqib, tepalik shaklidagi do‘ngliklar paydo bo‘lishi; 
 Yaqin atrofda aholi yashaydigan binolar devorlarida yoriqlar paydo bo‘lishi; 
Odatda bu belgilar yilning bahor va kuz fasllarida uzoq muddatli yog‘ingarchilik 
va qorlarning erishidan so‘ng hosil bo‘ladi. Lekin bu belgilar insonlar faoliyati 
ta’sirida aniq bir uchastkaning (regionning) tabiiy ekologik muvozanatini buzish 
natijasida ham sodir bo‘lishi xam mumkin; 
 Sug‘orish ishlarini olib borishni bilmaslik, suv tarmoqlarida suvning yo‘qolishi, 
tog‘ va adir qiyaliklarining haddan tashqari namlanishi va ko‘chkilarning 
rivojlanishiga asos yaratadi; 
 Regionni texnogen ravishda o‘zlashtirish paytida qiyaliklar muvozanatini 
buzilishi (foydali qazilmalar qazib olish, temir yo‘l, avtomobil yo‘llari, 
truboprovod, irrigatsiya kanallari qurish o‘rmonlarni kesib tashlash va x-lar). 
Ko‘chki xavfi zonasida yashovchi aholi o‘zlarining uy yoki xo‘jaliklari ko‘chki 
ta’siri ostida qolish – qolmaslikdarini bilishi shart. Bunday joylarda yashash yoki 
boshqa maqsadlar uchun qurilishlar qilishdan saqlanish kerak. Ko‘chki ta’sirida 
binolar vayron bo‘lishi, insonlar halok bo‘lishi mumkin. Ko‘chki xavfi to‘g‘risida 
ogohlantirish olingan paytda mahalliy hokimiyatlar tomonidan avvaldan ishlab 

---

chiqilgan rejalarga asosan aholi xavfsiz joylarga ko‘chirilishi kerak. Ko‘chki xavfi 
o‘tib ketgandan so‘ng elektr, gaz, suv bilan ta’minlash manba’larini ishga yaroqli 
ekanligiga ishonch hosil qilish va shundan so‘ng ulardan foydalanish kerak. 
Respublikamizdagi barcha ko‘chki xavfi mavjud bo‘lgan uchastkalar nazorat 
ostiga olingan Ko‘chki xavfi yuzaga kelganda davlat kuzatish xizmati mahalliy 
hokimiyat organlarini zudlik bilan ogohlantiradi va ko‘chki xodisalarining oldini 
olish va oqibatlarini, zararlarini kamaytirish tadbirlari to‘g‘risida aniq ko‘rsatmalar 
beradi.
Ko‘chki jarayonlarining rivojlanish belgilarini aniqlangan paytda har bir fuqaro 
shoshilinch tarzda aholini xavfli hududlardan xavfsiz joylarga ko‘chirish choralarini 
ko‘rish uchun zudlik bilan mahalliy organlarga xabar etkazishi, uni ogohlantiruvchi 
belgilar bilan ko‘rsatishi xavflilik darajasini tekshirish maqsadida davlat kuzatish 
xizmatini chaqirishlari shart.