2- mavzu. Markaziy Osiyo jahon sivilizatsiyasining ajralmas qismi

YODDА TUTING: Urug’chilik  jаmоаsining  vujudgа  kеlishi,  dеhqоnchilik  vа  chоrvаchilik 

mаdаniyatining  shаkllаnishi o ’lkаmiz  tаrаqqiyotidа  tub  ijtimоiy  o’zgаrishlаrgа  оlib  kеldi 

---

Tarixan  dehqonchilik  va  shorvachilik  bilan  bog’liq  ravishda  totemizm    O’zbekiston 

xalqlarida  bir  muncha  keng  tarqalgan  edi.  Totemizm  –  hayvonlar  va  o’simliklarni  e’tiqod 

obyektiga  aylanishi  natijasida  keng  tarqalgan  diniy  tasavvurlarning  yig’indisidir.  Ibtidoiy 

xalqlarda o’z qabilalariga asos solgan deb hisoblangan hayvon yoki o’simliklarga e’tiqod qilish, 

topinish;  totemni  o’ldirish,  iste’mol  qilish  ta’qiqlangan,  hayvon,  o’simlik  va  baliq  nomi  bilan 

yuritilgan qabilalarning totem shakli solingan ramzi bo’lgan. Ayrim totemlar ham yaxhsilik, ham 

yomonlik timsoli bo’lgan. Masalan, ilon totem jonivor sanalib, u tashqi ko’rinishidan o’qilinga 

o’xshahsh tosh tumor O’zbekiston tarixi muzeyida saqlanmoqda. U Farg’ona vodiysining So’x 

qishlog’idan topilgan va miloddan avvalgi 2- ming yillikka oiddir. Ho’kizga esa qadimdan kuch-

qudrat,  mahsuldorlik  timsoli  sifatida  qaralgan.  Ba’z  arxeoligik  yodgorliklardan  tutqichi  qo’y 

shaklida ishlangan idishlar topilgan. Shuningdek, O’zbekiston madaniy yodgorliklarida tuya, otga 

sig’inganidan  dalolat  beruvchi  tasvirlar  mavjud.  Kuch-qudrat  ramzi  bo’lgan  sher  tasvirini  ham 

ko’plab  uchratish  mumkin/  Qadim-qadimda  ba’zi  qushlar  ham  O’zbekiston  hududida  tabarruk 

hisoblangan.  Masalan,  xo’roz,  tovus  va  qirg’ovul  “quyosh  qushlari”  deb  qaralgan  va  ular 

hosildorlik  keltiradi  deb  ishonilgan.  Shuni  alohida  ta’kidlab  o’tish  lozimki,  Turkiston  xalqlari 

orasida  musicha,  qaldirg’och,  ko’kqarg’a,  laylak  kabi  qushlarga  ozor  berish  gunoh  deb 

hisoblanishi ham totemizmning bir ko’rinishi hisoblanadi. 

Ajdodlarimiz   hayotida keng tarqalgan dastlabki diniy e’tiqodlardan yana biri – fetishizmdir. 

Fetishizm  (portugal,  ransuz.)  –  yasalgan,  tumor,  sehrli  narsa;  jonsiz  narsalarni  g’ayritabiiy 

xususiyatga ega deb ishonish va ularga topinish, sajda qilish. Fetishizmning  ko’rinishlaridan biri 

turli xil buyumlardan yasaladigan tumor taqish odatidir. Tumorlarning shakli va ko’rinishiga qarab 

etnik tafovutlarni ko’rish mumkin. Masalan, xivalik o’zbeklar uzunchoq tumorlar taqishni afzal 

ko’radigan bo’lsa, Farg’ona, Samarqand, Qashqadaryo, Toshkent viloyatlarida to’g’ri burchakli 

va uchburchakli tumorlarni taqishgan.  

Magiya  (yunon)  –  sehrgarlik:  odamning  o’zini  g’ayritabiiy  kuchlarga  ta’sir  ko’rsata  olish 

qobiliyatiga  asoslangan  ish  amallari.  Ko’zmunchoq,  tumor  yordamida  yomon  ko’zlardan,  balo-

qazolardan  asrashga  oid  sehrgarlik  ham  shunga  kiradi.  Sehrgarlikning  ba’zi  turlari  hozir  ham 

uchrab turadi: Qur’oni    karim oyatlari yozilgan tumor, duo matni tushirilgan ko’zmunchoq va 

h.z. 

Ajdodlarimizning ma’naviy hayotidagi dastlabki diniy e’tiqodlar zaminida asta-sekin butun 

Turon hududi bo’ylab keng gtarqalgan dinlar ana shular jumlasidandir. Bu diniy qarashlar avlod-

ajdodlarimizning tabiat va jamiyat voqea-hodisalariga munosabatlarini o’zida aks ettirgan.     

Olib  borilgan  tadqiqotlar  natijalariga  qaraganda,  ilk  temir  davri  O‘rta  Osiyoda  yashagan 

xalqlar va qabilalar orasida keng tarqalgan va asosiy din zardushtiylik edi. Bu diniy ta’limotning 

---

asoschisi  Zaratushtra  va  bu  dinning  muqaddas  kitobi  «Avesto»  haqidagi  bahs  va  munozaralar 

tadqiqotchilar orasida hozirgacha davom etmoqda. 

Zaratushtra (o‘rta fors tilida «oltin tuyali», «oltin tuya etaklagan odam») tarixiy shaxs bo‘lib, 

Spitama avlodidan kelib chiqqan. Zaratushtraning otasi Pourushasp kohinlar avlodidan bo‘lgan. 

Zaratushtra tug‘ilgan joy haqida aniq ma’lumotlar yo‘q. Uning tug‘ilgan yilini tadqiqotchilar keng 

sanalar bilan (mil. avv. 1500-1000 yillardan boshlab, mil. avv. VII-VI asrlargacha) bog‘laydilar. 

Sosoniylar davri (III-VII asr) zardushtiylar an’analariga e’tibor beradigan bo‘lsak, Zaratushtraning 

hayoti  mil.  avv.  VII-VI  asrning  boshlariga  to‘g‘ri  keladi.  Ko‘pchilik  tadqiqotchilar  bu  sanani 

to‘g‘ri deb hisoblaydilar. 

Zaratushtra tug‘ilgan joy hamda «Avesto» paydo bo‘lgan hudud haqida ham olimlar orasida 

yagona  fikr  yo‘q.  Bir  guruh olimlar  Zaratushtrani  hozirgi  Ozarbayjon,  yana bir  guruh qadimgi 

Baqtriyada, boshqa guruh olimlar Xorazmda va Eronda tug‘ilib faoliyat ko‘rsatgan va «Avesto» 

ham shu hududlarda paydo bo‘lgan deb hisoblaydilar. 

Zaratushtraning  yangi  ta’limoti  o‘z  vatanida  tarafdorlarini  topmaganligi  sababli  u  o‘z 

yurtidan  ketishga  majbur  bo‘lgan.  Zaratushtra  diniy  ta’limotini  birinchi  bo‘lib  qabul  qilgan 

tarafdorlar  qadimgi  Baqtriya  podshosi  Kavi  Vishtasp,  malika  Xutaosa  va  ularning  yaqin 

qarindoshlaridir. Zaratushtra o‘z g‘oyalarida qonli qurbonlik qilishni qat’iyan qoralaydi. U yana 

shuni  ta’kidlaydiki,  odamzod  yashashga  haqli  bo‘lib,  bu  huquqdan  uni  mahrum  qilishga  hech 

kimning haqqi yo‘q. 

Zaratushtra o‘z g‘oyalarini targ‘ib qila boshlagan davr O‘rta Osiyo va Eron xalqlari tarixida 

eng  muhim  davr  edi.  Ibtidoiy  jamoa  munosabatlari  o‘zgarib,  davlatchilik  tizimi  munosabatlari 

qaror  topmoqda  edi.  Yangi  din  esa  bu  o‘zgarishlarni  o‘zida  aks  ettirib,  tug‘ilayotgan  sinfiy 

jamiyatga  xizmat  qilar  edi.  U  birlashishga  va  kuchli  markazlashgan  hokimiyat  tuzishga,  o‘sha 

davrda o‘troq dehqonchilik bilan shug‘ullanuvchi vodiy aholisi uchun «xudoning qamchisi (tig‘i)» 

hisoblangan ko‘chmanchi xalqlarga qarshi keskin kurashga chaqirdi. 

Zardushtiylarning  diniy  falsafasi  qarama-qarshi  kuchlarning  kurashiga  asoslangan.  Bu 

kurash yorug‘lik, yaxshilik kuchlari xudosi Axuramazda, qora va zulmat kuchlari xudosi Axriman 

o‘rtasida boshlanib jamiyat va insonlar orasida davom etgan. 

Zaratushtra  ta’limotiga  ko‘ra  jamiyat  yaxshilik  va  yomonlikdan  iborat.  Shuningdek,  bu 

ta’limotga ko‘ra insonlar hayotining asosiy mazmuni doimo xayrli ishlar qilish, bir-biriga mehr-

oqibatli, xushmuomala bo‘lish va olijanob fazilatlardan iborat. Zardushtiylarda to‘rt unsur - olov, 

er, suv va havo muqaddas hisoblangan va ular doimo ardoqlanib kelingan. 

Zardushtiylar o‘limni  dunyoda, jamiyat  taraqqiyotida eng  yovuz narsa deb hisoblaganlar. 

Shuning  uchun  ham  ular  muqaddas  erga  o‘likni  ko‘mmaganlar  hamda  o‘ziga  xos  ko‘mish 

marosimlariga  amal  qilganlar.  O‘likni  (odam,  hayvon)  erga  ko‘mish  qattiq  jazolangan. 

---

Zardushtiylar o‘likni maxsus joylarda saqlab, hayvonlar va qushlar ular suyaklarini tozalaganidan 

so‘ng tozalangan suyaklarni tosh, loy yoki ohakdan yasalgan maxsus «astadon» («ossuariy»)larga 

dafn etganlar. 

Zaratushtra dini vaqt o‘tishi bilan asta-sekin, Eron tiliga mansub xalqlar o‘rtasida tarqalar 

ekan o‘z asosini saqlagan holda biroz o‘zgaradi. Axuramazda va Axrimandan tashqari «Avesto» 

bir qator boshqa xudolar - Mitra, Xouma, Anaxita, Ashi va Zurvon kabi ulug‘ xudolar faoliyati 

haqida ham hikoya qiladi. 

Zardushtiylik  Sosoniylar  davrida  (mil.  III-VII  asrlar)  uzil-kesil  rasmiylashgan.  Bu  davrda 

zardushtiylik adabiyoti ham keng tarqaldi. Dastlabki paytlarda zardushtiylik dinining muqaddas 

matnlari  avlodlarga  og‘zaki  etkazilgan  va  Zaratushtra  o‘limidan  so‘ng  bir  necha  asr  o‘tgach 

ma’lumotlar to‘planib yagona matn yozilgan. «Avesto» shu tariqa yuzaga kelgan. Bir qator olimlar 

zardushtiylik aqidalariga tayanib «Avesto»ni ilk sosoniylar (III-IV asrlar) davriga bog‘lasalarda, 

shunga qaramay uning birinchi tahriri mil. avv. I asrda bo‘lib o‘tgan deb hisoblanadi. «Avesto» 

(«Asos», «Asosiy matn») jumlasi ham o‘sha paytda paydo bo‘ladi. 

Tarixchi  Ma’sudiyning  yozshicha,  podsho  Doro  ibn  Doro  xazinasida  “Obisto”ning 

(“Avesto”)  12  ming  oltin  taxtaga,  Balxiyning  “Forsnoma”  kitobi  va  Abu  Rayhon  Beruniy 

asarlarida  yozilishicha,  12  ming  oshlangan  qoramol  terisiga  tillo  suvida  yozilgan  32  kitobdan 

iborat nusxasi bo’lgan. U Persepolda saqlangan. Makedoniyalik Aleksandr Eronni  zabt etganda, 

bu nusxa kuydirib yuborilgan. Ayni zamonda uning tibbiyot, falakiyot, falsafa va adabiyotga doir 

bo’limlari yunon tiliga tarjima qilingan. 

Milodning     I asrida Parfiyadagi Arshakiylar sulolasi hukmdori Vologez I (51-78) da qayta 

kitob  qilingan,  lekin  u  saqlanmagan.  Shuningdek,  sosoniylar  sulolasi  hukmronligi  davrida 

zardushtiylik diniga bo’lgan qiziqish kuchaygan. Sososniylar davri (III – VII asrlar) da yaxlit kitob 

holiga  keltirlgan.  Jumladan,  Podsho  Ardasher  (226-242)  va  uning  o’g’li  Shopur  (242-272) 

hukmronlik qilgan davrda zardushtiylik yana davlat diniga aylangan. O’sha davrda hukmronlik 

qilgan  Xusrav  Anushervon  (531-579)  hatto  ruhoniylar  ham  tushinishi  qiyin  bo’lgani  uchun 

Avestoni zamonasining adabiy tili hisoblangan pahlaviy tiliga o’girtirgan.  

“Avesto”  matnlarini  o’rganishda  avvalo  farnsuz  va  ingliz  olimlarining  xizmatlari  muhim 

hisoblanadi. Xususan, fransuz  tadqiqotchisi Anketil Dyuperron Hindistonga ilmiy safar qilib, u 

yerdagi zardushtiy (mazdaiy) lar  jamoasida 3 yil yashadi. “Avesto” tilini va yozuvini o’rganadi 

va  uni  1771-  yilda  fransuz  tiliga  tarjima  qilib  nashr  etgan.  “Avesto”  ning  27-jilddan  iborat  bu 

nashri asarning yettidan bir qismidir. 

Tadqiqotchi Meri Boys ko’p yillar davomida Hindistondagi zardushtiylik jamoalari hayoti  

va urf-odatlarini o’rganadi. Bu haqda o’zining “ Zardushtiylar. E’tiqodlari va urf-odatlari” kitobida 

hikoya qiladi. 

---

Qadimgi ajdodlarimizning ezgu g’oyalari va milliy davlatchilik an’analari o’z aksini topgan 

bu  kitob  faqat  mustaqillik  yillarida  haqiaiy  qadr-qimmat  topdi.  Uning      xalqimiz  va  milliy 

davlatchiligimiz  tarixidagi  ulkan  ahamiyatini  hisobga  olgan  holda  O’zR  Vazirlar  Mahkamasi 

tomonidan “Avesto” kitobi yaratilganligining 2700 yilligini nishonlash to’g’risida”gi (2000 y. 29 

mart  110-sonli)  Qaror  qabul  qilindi.  2001  yili  O’zbekistonda  “Avesto”  kitobining  2700  yilligi 

tantanali nishonlandi. Urganchda “Avesto” yodgorligi bunyod etildi.    

Olib  borilgan  tadqiqotlar  natijalariga  qaraganda,  ilk  temir  davri  O‘rta  Osiyo  hududlarida 

madaniy hayot, milliy urf-odatlar, an’analarning rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Shunday 

an’analardan biri Navro‘z bayramidir. 

Navro‘z qadim avlodlarimizdan bizgacha etib kelgan muqaddas urf-odatlardan bo‘lib, uni 

bayram  qilish  O‘rta  Sharq  va  O‘rta  Osiyoda  qadimdayoq  rasm  bo‘lgan.  Asrlar  o‘tishi  bilan 

Navro‘z bilan bog‘liq an’analar xalqlar va elatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va madaniy aloqalarning 

rivojlanishi zaminida keng yoyila borib, ko‘p o‘lkalarning an’anaviy milliy bayramiga aylandi. 

Narshaxiyning ma’lumot berishicha, «Navro‘z - Yangi yil bayramini o‘tkazish» an’analari 

boshlanganiga  uch  ming  yildan  o‘tgan.  Ingliz  olimasi  M.Boys  fikricha,  zardushtiylarda  «olov 

hamda  ezgulik  homiysi  Asha  Vahishta  sharafiga  bahoriy  udum  -  Navro‘zni  o‘tkazish  an’anasi 

paydo  bo‘lgan».  Beruniyning  yozishicha,  «Navro‘z  yangi  yilning  birinchi  kuni  bo‘lib,  uning 

forscha  nomi  ham  shu  ma’noni  taqozo  etadi.  Eronliklar  o‘tmish  zamonlarda  yillarni  qabisali 

oylarga bo‘lishgan. Bu vaqt quyoshninng Saraton burjiga kirish paytiga to‘g‘ri kelar edi. So‘ngra 

u orqaga surilgach, bahorda keladigan bo‘ldi. Endi u butun yil unga xizmat qiladigan bir vaqtda, 

ya’ni, bahor yomg‘irining birinchi tomchisi tushishidan gullar ochilguncha, daraxtlar gullashidan 

mevalari  etilguncha  o‘simlik  unib  chiqa  boshlashidan  takomillashguncha  davom  etgan  vaqtda 

keladi. Shuning uchun Navro‘z olamning boshlanishi va yaratilishiga dalil qilingan.» 

Demak, Navro‘z 3-3,5 ming  yillar ilgari paydo  bo‘lgan bo‘lib, asrlar davomida  yangicha 

qarashlar va an’analar bilan boyib bordi. Shu bilan birga uning tarkibida ajdodlarimining qadimgi 

mifologik tasavvurlari va hayot tarzi bilan aloqador marosim va urf-odatlar ham saqlanib qoldi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

YODDА TUTING:

 

Tаriхiy  mаnbаlаrni  o’rgаnish  оrqаli  shu  nаrsа  mа’lum  bo’ldiki,  «Аvеstо»  dа  tilgа 

оlingаn 16 tа jug’rоfiy hududlаrdаn 9 tаsi O’rtа Оsiyogа tааlluqlidir.

 O’rtа Оsiyodа «Аvеstо» 

tilgа оlingаn quyidаgi hududlаr jоylаshgаn - Gаvа (So’g’d), Хvаrizаm (Хоrаzm), Bахdi (Bаqtriya, 

Hisоr, Pоmir, Tаngritоg’ (Tyan’shаn) tоg’lаri, Kаspiy, Оrоl, Issiqko’l, Аmudаryo vа Sirdаryo.